Siekiera jak za króla Ćwieczka

W Biskupinie do 22 września trwa XIX festyn archeologiczny, impreza słynna już w całej Europie. W chacie Wisza (bohater „Starej Baśni” Józefa Ignacego Kraszewskiego) zwiedzający widzą, w jaki sposób lepiono prehistoryczną ceramikę, całkowicie ręcznie, tak jak 5 tys. lat temu, i na prymitywnym kole garncarskim, tak jak 300 lat przed naszą erą, gdy wynalazek ten dotarł na ziemie polskie wraz z kulturą Celtów. Tak może wyglądać archeologia doświadczalna.

Wyciosać i polerować

A jak nie może wyglądać? Jeśli w jakimś prehistorycznym skansenie rekonstruowana jest budowla, na przykład z IV tysiąclecia p.n.e, zazwyczaj podczas tych prac belki cięte są mechaniczną piłą Husqvarna, skręcane śrubami ze stali nierdzewnej śrubokrętem Fiskars, a do prac porządkowych służą motyki i grabie marki Gardena. Rezultat bywa imponujący, daje pojęcie o wyglądzie i funkcjonowaniu prastarego domostwa, jednak nie ma niczego wspólnego z archeologią eksperymentalną.

Muszą być w niej wykorzystywane materiały i metody dostępne przed stuleciami i tysiącleciami. Chodzi o to, aby podczas eksperymentu uzyskiwać informacje, jakich nie dostarczą wykopaliska. Na przykład – doświadczenia Witolda Migala z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie wykazały, że do wyciosania krzemiennej siekiery wprawne ręce ze schyłku epoki kamienia potrzebowały zaledwie kilku minut, natomiast do jej wypolerowania – już kilkudziesięciu godzin. Zrąbanie pnia drzewa taką siekierą zajmowało kilka minut.

– Nie wystarczy wykonać żelazną siekierkę, która tylko z wyglądu będzie taka sama jak dawna. Trzeba użyć rudy i technologii właściwej dla danego wieku – wyjaśnia polski archeolog-eksperymentator Leszek Ziąbka.

Pionierzy

Wbrew powszechnej opinii, pionierem archeologii eksperymentalnej nie był Thor Heyerdahl, gdy w 1947 roku budował z pni drzewa balsa, wiązanych roślinnymi powrósłami, oceaniczną tratwę „Kon-Tiki”. Miał poprzednika we własnym kraju. W 1893 roku kapitan Magnus Andersen przepłynął z Norwegii do Ameryki bez przybijania do Islandii i Grenlandii, w ciągu 27 dni. Dokonał tego na 24-metrowej jednostce zbudowanej na wzór łodzi wikingów odkopanej dekadę wcześniej w Gokstad. Norwescy szkutnicy ponad 20-metrowy dąb przeznaczony na kil znaleźli w Kandzie.

Tego rodzaju działania przerodziły się w dyscyplinę uzupełniającą tradycyjne badania archeologiczne. Od tamtej pory powstało na świecie wiele ośrodków archeologii eksperymentalnej. Słynna jest angielska farma w Buster w Hampshire, gdzie w replice gospodarstwa z epoki żelaza prowadzone są doświadczenia z zakresu prehistorycznych upraw, obróbki skóry, kości, rogu, wikliniarstwa, tkactwa itp.

Podobny profil ma Duńskie Centrum Doświadczalne w Lejre. Ziemię spulchniają tam kamiennymi motykami, drewno obrabiają krzemiennymi i brązowymi siekierami. Także w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie prowadzone są prace z zakresu archeologii doświadczalnej. Zajmowano się już wytopem brązu, wędzeniem ryb, lepieniem ceramiki, wytwarzaniem narzędzi krzemiennych oraz produkcją dziegciu i smoły drzewnej.

Antywykopaliska

Obecnie na terenie rezerwatu uprawiane są cztery gatunki pszenicy, które znane były mieszkańcom łużyckiego Biskupina. Należą do gatunków archaicznych, silnie krzewiących się. Kłosy niektórych z nich mają ościste wyrostki, broniące ziarno przed wydziobywaniem go przez ptaki. Uprawia się także proso, soczewicę, lniankę oraz bób celtycki.

Światowym eksportem w dziedzinie archeologii doświadczalnej jest Francuz prof. Jacques Tixier z CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique). Dzięki jego eksperymentom wiadomo, jaki nacisk na centymetr kwadratowy bryły krzemiennej należy wywrzeć, aby oddzielił się od niej odłupek (do kilkuset kilogramów), jak i czym trzeba naciskać – pałeczką kościaną, rogową, drewnianą – aby uzyskać pożądany kształt odłupka. Niektóre z nich, tzw. „wióry”, osiągają ponad 20 cm długości i świetnie nadają się na ostrza noży.

Niezwykły eksperyment prowadzony jest we Francji, w gminie Treigny w departamencie Yonne. Jest tam budowany zamek Guedelon metodami, jakie znano w XIII wieku. Zaprojektował go znany architekt Jacques Moulin. Budowa rozpoczęła się w 1997 roku i trwa w najlepsze. Jej zakończenie przewidziano na rok... 2035. Oznacza to, że zajmie ona mniej więcej tyle czasu, ile zajmowała w średniowieczu – dwa pokolenia.

W pracach budowlanych bierze udział 70 osób, tego wymaga front robót, dla większej liczby ludzi nie ma odpowiedniego zajęcia. Pracownicy posługują się średniowiecznymi replikami narzędzi. Zbudowali koło deptakowe, które w średniowieczu było rodzajem silnika przekształcającego energię siły żywej – człowieka, konia, wołu – w energię mechaniczną. Surowiec z pobliskiego kamieniołomu wożą wozami na drewnianych kołach zaprzęgniętymi w woły.