Hanna Kirchner o Zofii Nałkowskiej - rozmowa

Zajmuje się pani Nałkowską, jej twórczością i życiem, od kilkudziesięciu lat. Lubi ją pani?

Prof. Hanna Kirchner:

Kiedy się tak głęboko wnika w postać i dzieło wybitnego pisarza rodzi się fascynacja, podziw, bliskość i empatia, to więcej niż lubienie. To raczej jakieś poczucie odpowiedzialności za to, czy najważniejsze prawdy pisarza trafiły do „późnych wnuków.

Czytaj recenzję książki "Nałkowska albo życie pisane"

Oto się starałam pracując od lat 70. nad naukową edycją rękopisu dzienników Nałkowskiej i budując swoim komentarzem historyczne tło do poufnych zwierzeń pisarki. Była to ogromna praca, zawłaszczyła mi kawał życia, ale za to każda z dziewięciu tomów „Dzienników" była wydarzeniem, budziła zachwyty i spory. Wydawca np. obawiał się, że w panoramie trzech epok powraca dwudziestolecie międzywojenne, w PRL-u na wszelki sposób potępiane, spychane w niepamięć.

Dziennik intymny znanej, wybitnej postaci, to była wówczas nowość. Przedtem wydano tylko młodzieńcze zapiski Żeromskiego. Nie oswojono się jeszcze z tym gatunkiem, z jego regułami. Różnica miedzy oficjalnym wizerunkiem pisarki, a dramatyczną prawdą jej zwierzeń zbulwersowała czytelników. Był to przy tym także zapis doświadczeń erotycznych, dzieje uczuciowości kobiety. Niektórzy się gorszyli.

Mieli powody?

Dziś, kiedy zewsząd napiera obnażone ciało, ówczesna pruderia wydaje się śmieszna. Ale wtedy seksualizm kobiecy był tabu. Protest budziły też sylwetki mężczyzn prześwietlone spojrzeniem kobiety i pisarki. Jednak dzienniki Nałkowskiej to nie tylko manifest kobiecości uniwersalnej od zarania do schyłku życia, to również autoportret kobiety niezwykłej, emanacja talentu, przenikliwej inteligencji i mądrości.

Dziś rośnie popyt na listy, wspomnienia. Ostatnio ukazały się  dzienniki Iwaszkiewicza i Mrożka. Skąd ich popularność?

Na pewno uwielbiamy tropić u wielkich „szlafrok i pantofle", czyli szukać prawdy pod wizerunkiem publicznym. Pasjonujące jest pytanie, czy to niska potrzeba ściągania z piedestału, burzenia pomników, odrzucenia autorytetów, czy szukanie uniwersalnej wiedzy o człowieku?

Co nowego wnosi Pani książka „Nałkowska albo życie pisane" do wiedzy o biografii i dziele tej autorki?

Mam nadzieję, że wiele. Jest to biografia i monografia twórczości w jednym. Wybrałam taką formę opowieści, żeby poruszyć współczesną wrażliwość, obudzić ciekawość tym, co nas dzisiaj najżywiej obchodzi.

Ma pani na myśli feminizm Nałkowskiej?

Boje o uznanie nowej tożsamości dzisiejszych kobiet są wciąż tak samo uporczywe i żmudne. Nałkowska tę wojneępozycyjną przegrała, bo miała przeciw sobie nie tylko konserwatywną obyczajowość i wyobrażenie mężczyzn o miejscu kobiet w społeczeństwie, w domu i w miłości. Prócz barier kultury czyha jeszcze na kobietę biologii która wtrąca się pożądane społecznie idee. Nałkowska wiedział i pisała o tym wiele.

Ożywiła w swoich dziełach ideał - arcykobietę. Sama nią była?

Jej życie i pisanie było jednością, stworzyła więc model kobiety „nowej", dumnej, suwerennej, walecznej. Obaliła sienkiewiczowski stereotyp kobiety, zjednoczyła mózg i płeć, mówiąc skrótem Boya-Żeleńskiego. Pozostawiła świadectwo borykania się nowej mentalności kobiecej z regułami społeczeństwa patriarchalnego. Starcia kobiety wybitnej i pięknej ze światem mężczyzn dominujących, z ponawiającym się wzorem niedobrej miłości

Poniosła wiele uczuciowych klęsk. Dlaczego tak źle wybierała?

Szukam w swojej książce odpowiedzi na to pytanie. Jest skomplikowana. Czemu na przykład „śmiertelna", zaborcza miłość drugiego jej męża, Gorzechowskiego, legionisty i żandarma, obróciła się w przemoc, w pogardę, zniewolenie - w szale zazdrości przykładał jej pistolet do głowy. Można przypuszczać, że jej ojciec, Wacław Nałkowski, który został wybitnym uczonym, wydobywając się z nędzy, głodu, chorób i sierocego losu, przekazał córce swoisty kult siły. Mając taki wzór, szukała partnera nie równego, tylko wyższego od siebie. Nie wybierała przecież świadomie tyranów, a tacy się, niestety, w jej życiu powtarzali. Po Gorzechowskim był jeszcze młody prozaik, ostatni towarzysz życia, Bogusław Kuczyński.

Tyranem była też słynna pomoc domowa, Genia, o której mówiono, że jest „właścicielką" Nałkowskiej.

Poświęciłam jej cały rozdział! Tworzyła tak niezwykły tandem ze swoją panią. Pokraczna, dychawiczna, dziewczyna z ludu, a niezwykła, wręcz tytaniczna osobowość. Tyranizowała subtelną artystkę, wcielenie kultury, a przecież była bezgranicznie oddaną i kochającą istotą w samotnej egzystencji starzejącej się pisarki.

Dlaczego Nałkowska nie miała dzieci?

Ze wspomnień o pisarce i enigmatycznych wzmianek w jej dzienniku można wnioskować, że przeszła operację, która przekreśliła szansę na macierzyństwo. Jej siostra, rzeźbiarka, także była bezdzietna. Był w tym może jakaś niechęć kobiet realizujących się w sztuce, do spalania się na ołtarzu macierzyństwa.