Matka Boska z Haiti

"Rzeczpospolita": Wyjaśnijmy na początku, czym jest Olimpiada Teatralna, którą jesienią będziemy gościć we Wrocławiu.

Jarosław Fret:

Zacznijmy może od genezy tego pomysłu, którą stanowił we Wrocławiu Rok Grotowskiego, ogłoszony przez UNESCO na wniosek naszego Instytutu w 2009 roku, czyli w 50-lecie działalności Teatru Laboratorium. Wtedy też zorganizowaliśmy festiwal Świat Miejscem Prawdy. Jego nazwa zaczerpnięta została ze słynnego tekstu Grotowskiego „Świat powinien być miejscem prawdy", stanowiącego pokłosie wystąpienia w Teatrze MChaT w Moskwie. Wspominam o naszym festiwalu w 2009 roku, bo właśnie wtedy nawiązałem kontakt z Theodorosem Therzopoulosem, który był twórcą Olimpiady Teatralnej w Delfach w 1995 roku. On z kolei współpracował z nieżyjącą już minister kultury Grecji Meliną Mercouri, pomysłodawczynią Europejskiej Stolicy Kultury. Już po śmierci pani minister zorganizowano pierwszą edycję Olimpiady Teatralnej i zawiązał się też Komitet Olimpiady Teatralnej, współtworzony przez najwybitniejsze osobistości teatralne świata: Roberta Wilsona, Theodorosa Therzopoulosa, Tadashi Suzukiego, Heinera Mullera, Jurija Lubimowa, Wole Soyinkę. Ten komitet jest stale poszerzany o wybitnych twórców, Olimpiada zaś stała się rodzajem latającego festiwalu, przemieszczającego się po świecie. Za każdym razem podejmuje kwestię ważną dla sztuki i kultury teatru z uwzględnieniem tradycji lokalnych.

A jak będzie w tym roku we Wrocławiu?

Pod hasłem „świat jest miejscem prawdy" chcemy przedstawić coś, co określam jako „kulturę teatru" w kontrze czy nawet w sporze wobec „kultury spektaklu", show, których różne gatunki wypełniają dziś sceny budynków teatralnych, a już teatrem nie są. Nie oceniam tego, że teatr jest jak gąbka i wchłania różne dziedziny sztuk wizualnych, nowych mediów. Dla mnie jednak jego jądrem pozostaje, tak jak u Jerzego Grotowskiego, sztuka aktorska, która jest wynikiem procesów wewnętrznych zachodzących w aktorze. Aktorstwo „dozbraja" człowieka i to powinno pozostać siłą teatru. Jestem przekonany, że rozwój teatru zawsze jest związany z aktorstwem, nie zaś z technologiami. Dodam, że czas był sprzymierzeńcem Wrocławia, bo propozycja zorganizowania Olimpiady Teatralnej w naszym mieście padła już wcześniej – po edycjach w Stambule, Moskwie, Seulu, Shizuoce i Tokio. Kiedy jednak Wrocław otrzymał tytuł Europejskiej Stolicy Kultury zaproponowałem, by Olimpiada Teatralna również odbyła się w 2016 roku, nie zaś w 2014 roku, gdy była taka możliwość, z której ostatecznie skorzystał Pekin. Wtedy też zostałem przyjęty do Komitetu Olimpiady Teatralnej, również jako dyrektor Instytutu im. Jerzego Grotowskiego, a do Pekinu pojechałem z naszym Teatrem ZAR. I jeszcze jedna uwaga: Olimpiada Teatralna nie odbywa się w ramach Europejskiej Stolicy Kultury - tylko we współpracy z nią.

Nurt mistrzowski jest niezwykle bogato obsadzony.

Rzeczywiście, Wrocław gościć będzie największych mistrzów teatru. Jednak nie chcemy ich wyodrębniać z całości programu. Nazwiska zaproszonych twórców pokazują też, że nie chcę bronić za wszelką cenę przeciwstawienia kultura teatru–kultura spektaklu. Tadashi Suzuki, Robert Wilson, Romeo Castellucci, Jan Fabre, Krystian Lupa, Pippo Delbono, Eugenio Barba, Peter Brook, Walery Fokin, Heiner Goebbels to twórcy, którzy tworzą osobne kultury teatru. Oczywiście nie pokażemy jego pełnej różnorodności, ale tę różnorodność wskażemy. Myślę, że każdy ze wspomnianych przed chwilą twórców wystarczyłby, aby uczynić dowolny festiwal teatralny niezwykłym wydarzeniem.

Możemy mówić o programie ciekawszym, niż ma Festiwal Awinioński.

Ważne jest także to, że część spektakli była współprodukowana przez Olimpiadę. Jest to również konsekwencja wynikająca z faktu, że Instytut im. Jerzego Grotowskiego ma już 25 lat. Wcześniej działaliśmy jako Ośrodek, ale również wtedy nie ograniczyliśmy się do działalności archiwalnej czy dokumentacyjnej. Z wyzwaniami postawionymi przez Grotowskiego dialogujemy poprzez sztukę i spektakle. Program „Masters in residence" pozwolił stworzyć spektakle Petera Brooka, Anatolija Wasiliewa, Eugenia Barby, Theodorosa Therzopoulousa. Dlatego Brook i Barba przywiozą współprodukowane przez nas przedstawienia „Pole bitwy" i „Leć". Trzecim takim spektaklem jest „Proces" Krystiana Lupy. Jeśli chodzi o inne prezentacje, bardzo ważny będzie pokaz „Trojanek" Suzukiego. Japoński artysta, wiedząc, że Olimpiada Teatralna wraca do Europy, wznowił spektakl, którego pierwsza wersja miała premierę w 1974 roku, czyli rok przed „Umarłą klasą" Kantora. Z kolei Walery Fokin przywiezie swoją rekonstrukcję „Maskarady" Meyerholda, z podtytułem „Wspomnienie przyszłości" z Teatru Aleksandryjskiego. Staram się również o zaproszenie „Biesów" Jurija Lubimowa, reprezentujących tradycję Wachtangowa. Jak powiedziałem, wracamy z Olimpiadą do Europy i mamy nadzieję, że zostanie tu na dłużej, czemu służyć będzie wejście do Komitetu Walerego Fokina, Romeo Castellucciego i Jana Fabre'a.

Udało się panu zaprosić Teatr Narodowy z Warszawy z „Dziadami" Nekrosiusa – teatr, który z dużymi produkcjami nie wyjeżdża ze swojej siedziby.

To będzie część Festiwalu Dziady. Recycling, poświęconego naszym zmaganiom z tradycją romantyczną. Do współtworzenia tego festiwalu zaprosiłem profesora Leszka Kolankiewicza, aby pokazać jak najszerszy kontekst „Dziadów" i dziadów (pisanych z małej litery) – kontekst społeczny, historyczny, a przede wszystkim antropologiczny. Mam tu na myśli pierwsze w Europie pełne prezentacje rytuałów – haitańskiego wudu i brazylijskiego candomblé, które są oczywiście biegunowo odmienne od litewskich dziadów, ale oparte na fundamentalnym dla kultury związku ze zmarłymi i przodkami. Chodzi o to, o czym pisał Mickiewicz, nazywając egzotyczne rytuały „dziadami wysp Nowego Świata". Coś o tym wiedział, słyszał zapewne o polskich żołnierzach wysłanych przez Napoleona na Dominikanę i Haiti. Pokażemy rytuał wudu z wioski Cazal, w której mieszkali, wiążąc się z rdzennymi mieszkańcami, polscy żołnierze armii Napoleona. Dlatego do dziś w Cazal pośród czyniących rytuał wudu są niebieskoocy potomkowie Polaków, w tym pochodzących z Grodna, co w przedziwny sposób „łączy" rytuał haitański z obrzędami opisanymi przez Mickiewicza. Dodatkowy aspekt stanowi obecność wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej na kopiach przechowywanych w Cazal. Proszę sobie wyobrazić, że jedynymi wolnymi Polakami w dobie kończenia przez Mickiewicza „Dziadów" byli właśnie napoleońscy żołnierze, obejmowała ich bowiem haitańska konstytucja z 1804 roku.