Jak przekazać bankowy wkład na wypadek śmierci

O zapisie bankowym czy – precyzyjniej – „dyspozycji wkładem na wypadek śmierci” powiedziano już dużo, lecz wciąż w praktyce spotykamy się z masą wątpliwości dotyczących tej instytucji prawnej, zwłaszcza na tle testamentów.

[srodtytul]Oświadczenie woli[/srodtytul]

Zacząć wypada jednak od opisania charakteru prawnego zapisu bankowego. Otóż zgodnie z art. 56 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=5B0AF284FF6A6D0445C2D7B31B8F5F41?id=165971]prawa bankowego[/link] (dalej: ustawa) posiadacz rachunku bankowego o charakterze oszczędnościowym „może polecić pisemnie bankowi dokonanie – po swojej śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu, określonej kwoty pieniężnej”.

W tym samym przepisie ustawodawca wprowadził maksymalne ograniczenie wartościowe zapisu do dwudziestokrotności „przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku”.

Jak się wydaje, jednostronny charakter oświadczenia woli konstruującego zapis bankowy nie budzi już dziś wątpliwości. Taki zapis nie jest elementem umowy z bankiem.

[srodtytul]W sensie ekonomicznym[/srodtytul]

Z tego też powodu w sensie ekonomicznym, a nie prawnym, można porównywać zapis bankowy z dyspozycją uczestnika funduszu inwestycyjnego otwartego skierowaną do funduszu na mocy art. 111 ust. 1 pkt 2 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=0ED60021564B7D7317A1070A8F86CC59?id=174134]ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych[/link]. W tym wypadku to fundusz jest obowiązany na żądanie osoby, którą wskazał w dyspozycji pisemnej skierowanej do funduszu jego uczestnik, odkupić jednostki uczestnictwa tego uczestnika zapisane w rejestrze do wartości nie wyższej niż przypadające na ostatni miesiąc przed śmiercią uczestnika funduszu dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie. Ergo, dyspozycji uczestnika towarzyszy nie tylko obowiązek funduszu honorowania zmiany podmiotu uprawnionego z tytułu posiadania jednostek, ale także obowiązek odkupienia zapisanych jednostek, i to bez względu na treść ustaleń umownych z zapisodawcą. Zapis w odniesieniu do jednostek uczestnictwa jest zatem czymś więcej niż jednostronnym oświadczeniem woli. Konstruowany on jest też przez funkcjonalnie powiązany z oświadczeniem uczestnika obowiązek funduszu, i to obowiązek ex lege.

[srodtytul]Elementy paternalizmu[/srodtytul]

Powracając do zapisu bankowego, odnotujmy zawarte w tej instytucji elementy paternalizmu.

Prawo decydowania o tym, co się dzieje z majątkiem po naszej śmierci, powinno być ograniczane jedynie w nadzwyczajnych sytuacjach, gdyż jest ono istotnym elementem autonomii osoby ludzkiej. Można kwestionować w ogóle sens czynienia rozrządzeń wierzytelnością pieniężną z rachunku bankowego za pomocą zapisu bankowego z pominięciem prawa spadkowego, ale skoro w imię prostoty akceptuje się to rozwiązanie, to przyjęcie, że prawodawca wie lepiej, na czyją rzecz możemy dokonać zapisu, budzi sprzeciw.

Zmiana przyjęta 1 maja 2004 r. wydaje się regresem, gdyż w poprzedniej wersji prawa bankowego beneficjentem zapisu mógł być każdy. Rodziło to ryzyko nadużyć i generowania np. w późnej jesieni życia zapisów przez zamożnych mocno starszych panów na rzecz zdecydowanie młodszych przyjaciółek. Nie zapominajmy wszakże, że prawo do głupiego rozrządzania majątkiem także buduje przestrzeń naszej wolności. Prawo do niemądrych zachowań (nieracjonalnego postępowania) w społeczeństwie obywatelskim powinno być traktowane jako mało estetyczny, ale ważny gwarant naszej wolności.

[srodtytul]Polecenie zachowania się[/srodtytul]

Skoro zapis bankowy jest jednostronnym prawnokształtującym oświadczeniem woli, to bez znaczenia pozostaje, czy jest ono składane w placówce banku czy poza nią. Treścią tego oświadczenia jest polecenie bankowi – po śmierci zapisodawcy – spełnienia długu z określonej wierzytelności pieniężnej z rachunku bankowego o charakterze oszczędnościowym na rzecz wskazanej osoby fizycznej z kręgu najbliższych zmarłemu. Jeżeli bank nie będzie wiedział o istnieniu zapisu bankowego, nie będzie się mógł zachować w określony w nim sposób, ale wiedzę o istnieniu zapisu może powziąć wprost od jego beneficjenta, a nie tylko od zapisodawcy.

Jeżeli jako posiadacz rachunku bankowego o charakterze oszczędnościowym udam się do notariusza (ucinając spekulacje co do autentyczności mojego oświadczenia) i tam sporządzę zapis bankowy, to po mojej śmierci będzie on wiążący dla banku, mimo że dowiedział się o jego istnieniu od beneficjentów zapisu.

Istotą zapisu bankowego jest polecenie zachowania się przez bank w określony sposób, a nie złożone w placówce bankowej polecenie określonego zachowania na wypadek śmierci zapisodawcy.

[srodtytul]Prawo odwołania[/srodtytul]

Przytoczona wyżej teza ma też inne konsekwencje. Posiadacz rachunku, będąc uprawnionym do dokonywania zapisów bankowych poza bankiem, może zadać sobie pytanie o możliwość modyfikowania ich w późniejszych testamentach. Respektując zasadę z art. 948 § 1 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=477E3BA412165F86FB406690173BBC31?id=70928]kodeksu cywilnego[/link] i dążąc do „możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy”, trudno odmówić posiadaczowi rachunku bankowego prawa do odwoływania zapisów bankowych także w późniejszych testamentach. Prawo nie wymaga szczególnej formy pisemnej dla zapisu bankowego. Z tego powodu jego odwołanie czy zmiana w testamencie spełnia wymogi formalne z art. 56 ustawy. Prawo cywilne nie zakazuje także zawierania w testamencie innych oświadczeń woli niż te, które składają się na testament w sensie materialnym. Testament może zawierać oprócz rozrządzeń testamentowych także oświadczenia wiedzy i inne oświadczenia woli (np. odnoszące się do zapisów bankowych).

Sporządzenie testamentu nie wymaga uiszczenia żadnych opłat. Realizujemy w ten sposób nasze prawa związane z konstytucyjnie chronionym dziedziczeniem. Na tym tle warto się też przyjrzeć praktyce pobierania opłat przez banki za dokonanie zapisu bankowego.

[srodtytul]Nic bardziej błędnego[/srodtytul]

Jeżeli przyjmiemy, że prawo dokonania zapisu bankowego jest prawem podmiotowym wynikającym z ustawy, a nie pochodną umowy (stosunku prawnego) z bankiem, to fakt uiszczania opłaty za skorzystanie z tego prawa budzi zdumienie. Zwłaszcza w przypadku konsumentów, którzy co do zasady są posiadaczami rachunków bankowych o charakterze oszczędnościowym. Taka praktyka może być kwestionowana z punktu widzenia klauzul abuzywnych.

Jeszcze bardziej dziwaczna jest praktyka „przywiązywania” zapisu bankowego do konkretnego rachunku wbrew intencjom konsumenta. Zapis bankowy w odniesieniu do lokaty w praktyce niektórych banków wymaga ponowienia po dacie zapadalności tej lokaty.

Nic bardziej błędnego – zapis bankowy wywołuje skutki względem wierzytelności bankowych z rachunków o charakterze oszczędnościowym istniejących w dacie śmierci posiadacza rachunku (zapisodawcy), a nie istniejących w dacie sporządzenia zapisu. Z tego powodu mogę dokonać zapisu bankowego, mimo że nie mam jeszcze żadnego rachunku oszczędnościowego, jeżeli planuję jego otwarcie. Mogę też dokonać zapisu na kwotę wyższą niż dwudziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w dacie dokonywania zapisu, jeżeli zakładam, że trochę jeszcze pożyję, a w dacie mojej śmierci kwota ta będzie wyższa.