Rozmowa z Danisem Tanoviciem, reżyserem „Śmierci w Sarajewie"

Rzeczpospolita: Jest pan pesymistą.

Danis Tanović: Ja? Na początku mojej „Ziemi niczyjej" ktoś opowiada dowcip: – Pesymista mówi: „Nie może być gorzej". Optymista: „Tak, może". Jestem więc optymistą.

Zwykle sam pisze pan swoje scenariusze. Tym razem oparł pan film na motywach sztuki Bernarda-Henriego Lévy'ego.

Sztuka „Hotel Europa" zachwyciła mnie. Chciałem ją zekranizować. Ale wychodząc od sytuacji ze sztuki, napisałem własny scenariusz.

W „Śmierci w Sarajewie" obserwuje pan pracowników hotelu, polityka, ekipę telewizyjną, która przygotowuje reportaż z okazji rocznicy zabicia arcyksięcia Ferdynanda.

Ci bohaterowie pozwalają mi spojrzeć na świat z różnych perspektyw, pokazać coraz głębsze społeczne podziały i coraz wyraźniejsze manipulowanie społecznymi nastrojami przez polityków i media. Zależało mi, żeby taki film o sobie zobaczyli Bośniacy.

Co chciał pan im powiedzieć?

Nie mam gotowych recept ani dla świata, ani dla własnego kraju. Ale mogę zadawać pytania. Swoim dzieciom mówię: Słuchacie wiadomości w telewizji? Nie wierzcie im. Myślcie sami. Widzom mówię to samo: Nie dajcie się zwariować ani wciągać w idiotyczne dyskusje.

W tym filmie mamy ciekawą diagnozę kondycji społeczeństwa, ale też refleksję na temat stosunku pana rodaków do historii.

Wielu ludzi bardziej interesuje to, co wydarzyło się 100 lat temu niż to, co mają dzisiaj włożyć do garnka. Trwa spór, czy zabójca arcyksięcia Ferdynanda był bohaterem czy terrorystą. Bojownikiem o wolność czy serbskim nacjonalistą? Mnie ta dyskusja przeraża. Politycy wykorzystują wszystko, żeby wzbudzać w ludziach nienawiść i na niej budować swoje gry. W coraz większej liczbie krajów w siłę rosną nacjonaliści. Uznałem więc, że trzeba zadawać pytania.

Był czas, gdy był pan politykiem. Dlaczego po dwóch latach pan zrezygnował?

Założyłem z przyjaciółmi partię Nasa Stranka, bo głosu samotnych intelektualistów nikt nie słucha. Próbowałem mówić w imieniu zwykłych obywateli, którzy chcą żyć normalnie i czuć się we własnym kraju bezpiecznie. Ale rozczarowałem się. Przestałem wierzyć w demokrację.

Dlaczego?

Każdy system po jakimś czasie się degeneruje. Pojawiają się chaos, interesy, korupcja. Jako polityk biłem głową w mur. Wróciłem więc do robienia filmów i staram się z publicznością rozmawiać. O tym, że żyjemy jak na wulkanie, który może wybuchnąć. Że zapominamy, czym jest wojna. Że obojętniejemy na los innych. A teraz marzy mi się film o uchodźcach syryjskich w Turcji. O ludziach, którzy próbują przetrwać, a my się od nich odwracamy na multietnicznym Zachodzie. Ale też w moim czy w pani kraju.

Dzisiaj uchodźcy to kolejny pionek w politycznej grze wzbudzającej w ludziach strach i niechęć w stosunku do „obcych".

Zapomnieliśmy, że kilkadziesiąt lat wcześniej Zachód był pełen uchodźców z krajów Europy Wschodniej. Sam byłem emigrantem. Wyjechałem do Belgii, tam skończyłem studia. I wróciłem do Bośni. Dziś jestem przekonany, że trzeba rozmawiać z uchodźcami. To, co zdarzyło się im, jutro może zdarzyć się tobie. Więc nawet jeśli nie chcesz pomóc emigrantom altruistycznie, zrób to z egoizmu, bo może kiedyś ktoś pomoże tobie. Niestety, takie myślenie nie jest popularne. Przeważa atmosfera wrogości.

Pan czuje ją w Bośni?

Czuję ją wręcz osobiście. W internecie zalewa mnie fala hejtu. Jedni mnie nie znoszą, bo bronię uchodźców, inni dlatego, że mam Oscara, jeszcze inni nie mogą mi wybaczyć, że przez moment byłem politykiem, albo tego, że się z polityki wycofałem. Wszystko razem idiotyzm.

To zniechęca?

Bez przesady. Mam własną hierarchię wartości. Zdążyłem dorosnąć i dokonuję własnych wyborów. A kręcąc „Ziemię niczyją", uświadomiłem sobie, że najgorsze jest wycofanie się. Poza tym wciąż naiwnie wierzę, że jeśli staniemy się trochę lepszymi ludźmi, świat też stanie się lepszy.

Kino może zmienić świat?

Świat? Nie. Ale może zmienić jednego człowieka. Moje życie zmieniło. I wierzę, że pytania, które w swoich filmach zadaję, pomogą komuś przyjrzeć się rzeczywistości. Spojrzeć w głąb siebie. Próbuję widzami wstrząsnąć. Myślę, że jeśli po obejrzeniu „Ziemi niczyjej", „Cyrku Columbus", „Senady" czy „Śmierci w Sarajewie" ktoś pójdzie do miłej restauracji na dobry obiad, przegrałem. Jeśli wstąpi do baru i zamówi whisky albo śliwowicę, znaczy, że zrobiłem dobry film.

Bośnia nie jest imperium kinematografii. Starczy panu energii i siły, żeby walczyć o pieniądze na kolejne filmy?

Dzięki Oscarowi za „Ziemię niczyją" łatwiej mi pozyskiwać zachodnich producentów, bo dla nich jestem już na zawsze „Oscar winner". A jak się nie daje? „Senadę" nakręciłem za 17 tysięcy dolarów w osiem dni. Najważniejsza jest pasja. Przestanę robić filmy, jak ona ze mnie wyparuje.

A gdyby pan przestał, czym by pan się zajmował?

Moja matka chciała, żebym został muzykiem, więc chodziłem do szkoły muzycznej. Ojciec wymarzył sobie, żebym był inżynierem, więc studiowałem na politechnice. Mogę więc grać do kotleta albo pracować jako hydraulik. Jak się jest reżyserem, trzeba mieć w zapasie inny zawód. Ale na razie patrzę na świat przez obiektyw kamery. Nawet jeśli nie bardzo mi się on podoba.

Ma pan pięcioro dzieci. Myśli pan, w jakim świecie będą żyły?