Polski Instytut Ekonomiczny przygotował raport „Przedrozbiorowa Rzeczpospolita a kwestia długu publicznego". Okazuje się, że powstanie nowoczesnego długu publicznego było rewolucją w finansach publicznych państw europejskich. Jako pierwsza, i w najszerszym wymiarze, korzystała z tego instrumentu Anglia, a w XVIII w. starało się ją naśladować wiele innych państw.
Celowe wykorzystanie kredytu zwiększało możliwości wydatkowe państw, z czego korzystano zwłaszcza w obliczu konfliktów zbrojnych. Sięganie po kredyt wymagało jednak zreformowania dochodów, gdyż uzyskiwanie odpowiednich dochodów podatkowych gwarantowało zdolność do obsługi zadłużenia.
Tymczasem instytucjonalne formy skarbowości I Rzeczypospolitej ukształtowane u schyłku XVI w. przez niemal dwa stulecia nie podlegały większym zmianom. W tej sytuacji rodzime rozwiązania stawały się coraz bardziej anachroniczne i Polska nie wzięła udziału w europejskiej rewolucji finansów publicznych.
Niski poziom dochodów publicznych i rozkład samej państwowości były czynnikami, które sprawiały, że nie było ani potrzeby, ani możliwości korzystania z kredytu publicznego. W raporcie PIE czytamy też, że pojawiające się długi Rzeczypospolitej wynikały z niewydolności skarbowej państwa i nieregulowania przez nią zobowiązań.
Niedostatek wpływów skarbowych i ich zmienna wysokość nie pozwalały na pokrywanie nieodzownych wydatków i generowały zadłużenie. Powstawało ono głównie przy okazji zalegania z wypłatami na wojsko, gdyż ten rodzaj wydatków dominował w skarbowości. Wojsko stawało się swoistym wierzycielem państwa, a koszty prowadzonych w drugiej połowie XVII w. wojen doprowadziły do utraty zdolności obsługi tego zadłużenia.
Dopiero podjęte w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego reformy umożliwiły celowe zaciąganie zobowiązań przez państwo. Z jednej strony pojawiły się potrzeby, z drugiej uzyskano stabilne dochody będące zabezpieczeniem i gwarancją wypłacalności. Powstały również organy, które administrowały finansami państwa i które mogły zaciągać zobowiązania oraz zajmować się ich obsługą.
– W ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej wysokość celowo zaciągniętego zadłużenia przekraczała roczne dochody państwa. Można więc uznać, że zakres wykorzystania długu publicznego był znaczący, jeśli uwzględnimy warunki, w jakich znajdowało się państwo – oceniają autorzy raportu. – Niskie, mimo reform, dochody publiczne i niepewna sytuacja polityczna nie były czynnikami korzystnymi dla zaciągania zobowiązań. Brak rozwiniętego rynku finansowego zmuszał do szukania pożyczek za granicą – dodają.
Zauważają też, że dziś stopień rozwoju gospodarczego można określać różnymi wskaźnikami, ale dla XVIII w. jest to trudne do zmierzenia. „Bez wątpienia Rzeczpospolita jako całość była państwem gospodarczo zacofanym i biednym, jak na standardy zachodnioeuropejskie. Okazało się jednak, że nawet bez posiadania osobnego banku państwowego i bez rozwiniętego rynku finansowego możliwe było sięgnięcie po taki instrument jak dług publiczny" – czytamy w raporcie PIE.
Poznaj najlepsze miasta i gminy w Polsce
