350 lat historii bankowości centralnej na świecie

We współczesnym świecie nie ma kraju, w którym nie funkcjonowałaby instytucja odpowiedzialna za emisję pieniądza. Banki centralne nie mają jednak długiej historii. Pierwotnie bowiem za bicie monety (podstawowej formy pieniądza) odpowiadali władcy, a obrót wekslowy (pieniądz kredytowy) prowadzony był z udziałem domów bankowych. Emisja monety uzależniona była od dostępności kruszcu (złota i srebra), jednak to władcy decydowali o zmianach ich wagi. Nie pozostawało to bez znaczenia dla realnej wartości pieniądza (ilości dóbr, które za te pieniądze można było kupić).

Kiedyś nie było tak jak dziś obligacji, więc władcy mogli zwiększać dochody, podnosząc podatki, zaciągając kredyty u bankierów i bijąc monety. Jednym z najłatwiejszych sposobów podnoszenia dochodów było bicie monet o mniejszej niż zakładano zawartości kruszcu. Budziło to zaniepokojenie poddanych.

Zachowały się instrukcje sejmikowe z lat 20. XVII wieku zobowiązujące posłów do wpływu na polskiego króla, by potrzeb planowanych wojen nie finansował psuciem pieniądza (biciem monet o mniejszej zawartości kruszcu, a więc mniejszej wartości nabywczej). Był to jedyny sposób kontrolowania jakości pieniądza. Jednak już wówczas ze względu na braki kruszcu szukano pomysłów na zwiększenie ilości dostępnych w gospodarce środków pieniężnych. W ich wyniku w XVII wieku pojawiły się w Europie banknoty, a wraz z nimi banki emisyjne.

[srodtytul]XVII-wieczna nowinka[/srodtytul]

W 1668 r. szwedzki parlament utworzył Szwedzki Bank Państwowy (Sveriges Riksbank), który w zamian za bilon (monety) wydawał kwit papierowy, który można było zbywać innym. Nabywca tego kwitu mógł równie łatwo jak osoba, która składała depozyt w bilonie, te pieniądze z banku pobrać. Rozwiązanie to ukazało się łatwe i co ważniejsze bardzo użyteczne. Śladem Szwecji poszły niebawem inne kraje.

W 1694 r. powstaje Bank of England, prawie wiek później Banco de Espana (1782), Bank of the United States (1791) czy Banque de France (1800). W XIX wieku powstały m.in. Bank Polski (1828), Reichsbank (1876), Bank Japonii (1882) czy Banca d’Italia (1893). Wiele krajów funkcjonowało bez banków centralnych. Liczba banków centralnych zwiększała się wraz ze wzrostem liczby samodzielnych państw. Na początku XIX wieku liczba banków centralnych nie przekraczała 20, w latach 30. XX wieku było ich ok. 30, a w 60 lat później ich liczba przekroczyła 160.

Stopniowo rosły też ich uprawnienia. Obok podstawowej funkcji emisyjnej i towarzyszącej jej obsługi finansowej państwa (choć dziś funkcje te bywają traktowane rozdzielnie), od lat 40. XIX wieku banki centralne zaczęły pełnić funkcję kredytodawcy ostatniej instancji, wspomagając potrzebujące instytucje bankowe kredytem pod zastaw instrumentów finansowych. Przyjęcie roli banku banków oznaczało rezygnację z bezpośredniego udziału w rynku kredytowym, co wcześniej bardzo często było źródłem dochodów banków centralnych. Często bowiem przywilej emisyjny był przyznawany okresowo.

Miało to miejsce np. w USA, gdzie wspomniany Bank of the United States miał ten przywilej tylko na lat dwadzieścia. Kiedy przywileju w 1811 r. nie przedłużono, bank przestał istnieć i gdy zaistniała potrzeba kolejnej emisji w 1816 r. utworzono kolejny bank o tej samej nazwie (też z przywilejem na 20lat). Z przymrużeniem oka można powiedzieć, ze wygaśnięcie tego przywileju i komercjalizacja banku, a także jego późniejszy upadek spowodowały, że dziś bankiem centralnym USA jej System Rezerwy Federalnej (FED), który powstał w 1913 r.

[srodtytul]Państwowe – prywatne – państwowe[/srodtytul]

Przyjęcie funkcji banku banków oznaczało również powolne obejmowanie nadzorem działalności banków komercyjnych. Jedną z najstarszych, o ile nie najstarszą instytucją kontrolną w sektorze bankowym jest Comptroller of the Currency w USA, który powstał w 1863 r. i jest wydzielonym biurem Departamentu Skarbu. Ulokowanie takie było wynikiem faktu, iż USA w tym okresie nie miały banku centralnego z prawdziwego zdarzenia. Warto wspomnieć, że nadzór ten już w 2006 r. nakazywał amerykańskim bankom tworzenie poważnych rezerw na kredyty udzielone na rynku nieruchomości.

Bardzo ważnym aspektem funkcjonowania banku centralnego jest organizowanie i wspieranie rozliczeń międzynarodowych. W tym celu powołano w 1930 r. w Bazylei Bank Rozliczeń Międzynarodowych (spotkać można także tłumaczenie nazwy Bank Rozrachunków Międzynarodowych). Jest to bank banków centralnych, który prowadzi na ich rzecz rachunki rozliczeniowe, wspiera i promuje współpracę banków centralnych, a także prowadzi prace badawcze i regulacyjne w zakresie międzynarodowego systemu finansowego.

Historycznie zmieniała się także forma własności banku centralnego. Początkowo były to instytucje państwowe. W okresie XIX i początków XX wieku dominował pogląd, że tylko własność prywatna (lub mieszana) zapewni bankowi centralnemu odpowiedni poziom niezależności. Obecnie istniejące banki centralne z zasady są instytucjami państwowymi.

Bardzo ważną datą w historii bankowości centralnej był 1 czerwca 1998 r., kiedy powstał Europejski Bank Centralny. Po raz pierwszy tak wiele krajów powierzyło emisję pieniądza i kluczowe decyzje z zakresu polityki pieniężnej jednej instytucji centralnej.

[srodtytul]Polskie początki[/srodtytul]

W Polsce pierwsze pomysły na stworzenie banku państwa z przywilejem emisyjnym pojawiły się jeszcze w okresie przedrozbiorowym. Wydawało się, że okres Sejmu Wielkiego (1788-1792) przyniesie również i tę reformę. Ze względu na opór szlachty obawiającej się niekontrolowanej emisji pieniądza do utworzenia takiej instytucji nie doszło.

Pierwszy polski bank centralny powołano w Królestwie Polskim w 1828 r. dekretem cara Rosji i króla Polski Mikołaja I. Był to bank państwowy. Co ciekawe, jego powstanie wyprzedziło o wiele lat powstanie rosyjskiego banku centralnego. Celem Banku Polskiego była aktywizacja gospodarcza Królestwa. W tym celu otrzymał przywilej emisyjny (bilety), ale także prawo do wykonywania zwykłych operacji handlowych (depozytowych i kredytowych oraz operacji wekslowych), prowadzenia rachunków na rzecz instytucji państwowych i prywatnych, prowadził operacje dewizowe, finansował międzynarodowe operacje handlowe (akredytywy i weksle). Prowadził finanse państwa, pozyskiwał dla niego finansowanie w drodze emisji obligacji w kraju i za granicą. Bank Polski prowadził też operacje handlu zbożem i innymi towarami na własny rachunek, wykorzystując własną sieć domów składowych. Z jego środków finansowano powstanie Zagłębia Staropolskiego, a także inne inicjatywy przemysłowe na terenie Królestwa. W trudnym okresie powstania listopadowego wspierał finansowo działania wojenne.

Choć pierwszym prezesem banku Polskiego był Ludwik Jelski, to jednak jego działalność wiąże się raczej z nazwiskiem ministra skarbu Królestwa Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, który był głównym inicjatorem jego powstania.

[wyimek]1668 rok wówczas szwedzki parlament utworzył Sveriges Riksbank[/wyimek]

Bank Polski emitował bilety do wysokości kapitałów własnych. Wymieniano je w pełnej wartości (bez potrąceń) na monety srebrne, co podnosiło zaufanie do nich. Przywilej emisyjny został utrzymany po powstaniu listopadowym, w warunkach likwidacji odrębności administracyjnej Królestwa. Trwał on do 1870 r. (ostatnia emisja to rok 1866), gdy przywilej ten przejął rosyjski Bank Państwa. Należy zaznaczyć, że od 1841 r. emisje biletów denominowane były w rublach (wcześniej w polskich złotych). Po roku 1870 Bank Polski działał jako samodzielna instytucja depozytowo-kredytowa. 1 stycznia 1886 r. bank postawiono w stan likwidacji, a jego aktywa i operacje przejął Bank Państwa.

Likwidacja Banku Polskiego spowodowała trzydziestoletnią przerwę instytucjonalną w polskiej bankowości centralnej. W innych zaborach nie powstała bowiem odrębna instytucja bankowa o takim charakterze. Choć w 1881 r. powstał w Lwowie Bank Krajowy dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim, to jednak nie miał on uprawnień emisyjnych (Galicja mimo szerokiej autonomii nie miała odrębnej waluty), a jedynie był instytucją kredytową, która po I wojnie światowej dała początek Bankowi Gospodarstwa Krajowego.

[srodtytul]Po I wojnie światowej[/srodtytul]

Problem instytucji emisyjnej powrócił, gdy w 1916 r. państwa centralne postanowiły reaktywować Królestwo Polskie na zajętych obszarach guberni tworzących państwo o tej samej nazwie utworzone po Kongresie Wiedeńskim. Niezbędna była nowa waluta i instytucja ją emitująca. Powołano wtedy polską markę i Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Obok uprawnień emisyjnych prowadziła ona również zwykłe operacje bankowe. Po odzyskaniu niepodległości postanowiono utrzymać tą instytucję wraz z emitowanym przez nią pieniądzem do czasu powołania Banku Polskiego i wprowadzenia polskiego złotego. PKKP przeprowadziła Polskę przez okres powojennej hiperinflacji i dała czas na powołanie nowej instytucji centralnej (wraz z nowym pieniądzem).

W ramach reformy premiera Władysława Grabskiego w roku 1924 powołano do życia Bank Polski SA jako nowy bank centralny, który miał emitować nowy pieniądz – złotego. Instytucję tę powołano jako spółkę prywatną (początkowo do państwa należał tylko 1 proc. kapitału zakładowego), ale z silną statutową pozycją państwa. Prezesa banku mianował i odwoływał prezydent RP na wniosek Rady Ministrów, Rada Banku wybierała dyrektora naczelnego i członków dyrekcji banku. Ich wybór zatwierdzał minister skarbu.

Konstrukcja taka dawała bankowi bardzo dużą samodzielność. Bank miał odpowiadać za stabilność pieniądza i jego wymienialność na kruszec i waluty (polska zastosowała model dewizowo-złotego systemu walutowego), miał nadzorować ilość pieniądza w gospodarce i regulować działalność kredytową. Emitował bilety, natomiast bilon (monety) emitowany był przez Skarb. Spowodowało to tzw. inflację bilonową już w 1925 r. Gdy Bank Polski SA odmówił zwiększenia emisji banknotów, to w odpowiedzi na większe potrzeby pożyczkowe Skarb wyemitował znacząco więcej bilonu.

[wyimek]W okresie komunizmu reformy przekształcające NBP w klasyczny bank centralny podjęto jeszcze w latach osiemdziesiątych[/wyimek]

Sytuację ustabilizowano w roku 1926 po dewaluacji pieniądza. Bankowi Polskiemu nie było wolno udzielać kredytu Skarbowi Państwa na pokrycie bieżących potrzeb finansowych. Pierwszym prezesem został Stanisław Karpiński (od 29 marca 1924 r.). Przed wybuchem II wojny światowej dokonano zmian w jego statucie pozwalających na finansowanie w szerszym zakresie zadań inwestycyjnych. W okresie wojny działalność banku kontynuowano w Londynie. Bank wspierał finansowo działalność rządu emigracyjnego, zarządzał wywiezionymi z kraju w sensacyjnych okolicznościach rezerwami złota i przygotowywaniem wznowienia działalności w kraju po wojnie (przygotowano nowe banknoty). Jednak działalności tej nie podjął i w 1952 r. Bank Polski SA zlikwidowano.

W okresie II wojny światowej na terenie Generalnej Guberni działał Bank Emisyjny w Polsce z siedzibą w Krakowie. Był on instytucją niemiecką. Zajmował się głównie udzielaniem pożyczek krótkoterminowych, dyskontowaniem weksli i przyjmowaniem depozytów. Bank ten miał uprawnienia emisyjne. Emitował banknoty denominowane w złotych tzw. młynarki od nazwiska prezesa – Feliksa Młynarskiego. Bank ten zaprzestał działalności po zajęciu Generalnej Guberni przez Rosjan.

[srodtytul]Od monobanku do teraźniejszości[/srodtytul]

Na terenach zajętych przez ZSRR w styczniu 1945 r. rozpoczął działalność Narodowy Bank Polski, nowy centralny bank państwa, który otrzymał uprawnienia emisyjne. Z czasem bank ten przejął majątek likwidowanego Banku Polskiego i innych likwidowanych banków. Obok działalności emisyjnej prowadził on rachunki państwa, ale też przedsiębiorstw i obywateli. Z czasem jego działalność coraz bardziej przypominała sowiecki model monobanku.

W PRL działały NBP, Bank Polska Kasa Opieki SA, Bank Handlowy w Warszawie SA, Powszechna Kasa Oszczędności (w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych jako część NBP), Bank Rolny (później Bank Gospodarki Żywnościowej), Bank Inwestycyjny (włączony w latach siedemdziesiątych do NBP), gminne kasy spółdzielcze i w szczątkowej formie Bank Gospodarstwa Krajowego.

Reformy przekształcające NBP w klasyczny bank centralny podjęto jeszcze w latach osiemdziesiątych, gdy z jego struktur wyłączono PKO, a następnie na bazie oddziałów operacyjnych powołano pod koniec lat osiemdziesiątych dziewięć banków komercyjnych (spośród których istnieją dziś tylko Bank BPH, ING Bank Śląski i BZ WBK). Pozostałą działalność komercyjną ostatecznie wyłączono w Polski Bank Inwestycyjny.

Sytuacja prawna Narodowego Banku Polskiego zmieniła się w roku 1989, gdy w ramach procesu transformacji ustrojowej zmieniono jego uprawnienia w kierunku klasycznego banku centralnego. Powierzono mu: