Banki centralne ewoluują wraz z gospodarką

Trudno wyobrazić sobie dzisiaj sprawne funkcjonowanie rozwiniętej gospodarki bez banków centralnych. Instytucje te na całym świecie nie tylko odpowiadają za emisję pieniądza i działanie systemów transakcji finansowych, ale przede wszystkim czuwają nad inflacją, ustalają koszt pieniądza w gospodarce i zarządzają rezerwami walutowymi państwa.

Historia bankowości centralnej w Europie ma swoje korzenie w XVII wieku, a jej rola zmieniała się wraz z rozwojem globalnego rynku finansowego i ewolucją poszczególnych gospodarek.

Emitent pieniądza

Narodziny banków centralnych są związane z emisją znaków pieniężnych. Rozwijającym się europejskim gospodarkom potrzebne były instytucje, które kontrolują to, ile pieniędzy krąży w gospodarce, oraz zarządzają obrotem gotówkowym. Zanim w połowie XVII wieku w Szwecji powstał pierwszy bank centralny, to władcy decydowali o emisji monet, kiedy jednak dostęp do kruszcu (złota i srebra) stał się problemem, pojawiły się pierwsze banknoty, a wraz z nimi pierwsze instytucje nadzorujące ich obieg w gospodarce, czyli banki centralne.

W Polsce rola banku centralnego jako wyłącznego emitenta pieniądza zapisana jest w konstytucji. To oznacza, że tylko Narodowy Bank Polski może zlecić drukowanie banknotów i bicie monet, decyduje także o wielkości emisji. Jest to standard we współczesnym świecie, chociaż zdarzają się wyjątkowe sytuacje. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych czy Szwajcarii pieniądze częściowo emituje rząd. Również w Polsce jeszcze przed drugą wojną światową znaki pieniężne do obiegu wprowadzał częściowo minister finansów.

Obecnie NBP nie tylko wypuszcza pieniądz, zaopatrując w gotówkę banki komercyjne, ale też jako jedyny może pozbywać się zużytych i zniszczonych banknotów i monet. Jak każdy bank centralny, także polski posiada rezerwę znaków pieniężnych na nadzwyczajne zdarzenia, jak np. potencjalne masowe wycofywanie pieniędzy przez klientów banków. W przypadku takich nadzwyczajnych zdarzeń bank musi być gotowy na zabezpieczenie funkcjonowania obrotu gotówkowego.

To zazwyczaj bank centralny decyduje też o wyglądzie pieniędzy i zabezpieczeniu ich przed fałszerstwem. W kwietniu 2014 r. w Polsce miała miejsce modernizacja banknotów, a podobny proces odbywa się obecnie w strefie euro, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.

Stabilność cen i kurs walutowy

Najważniejszą rolą banku centralnego, obok emisji pieniądza, jest dbanie o jego wartość. Ta zależy natomiast od ilości pieniądza w obiegu i jego kosztu, czyli wysokości stóp procentowych.

Jeśli pieniądza jest zbyt dużo w relacji do towarów, może to grozić wysoką inflacją, czyli szybkim wzrostem cen. W takich sytuacjach pieniądz traci wartość, czyli spada jego siła nabywcza, co w skrajnych przypadkach może doprowadzić do zubożenia społeczeństwa i destabilizacji gospodarki.

Niekorzystna jest też odwrotna sytuacja: kiedy ceny spadają, konsumenci mogą zacząć wstrzymywać się z zakupami i wówczas gospodarka będzie rosła wolniej. Aby zapobiegać takim sytuacjom, bank centralny ma instrumenty, dzięki którym trzyma ceny w ryzach. Główne to stopa procentowa, operacje otwartego rynku oraz rezerwa obowiązkowa (więcej na stronie obok).

Bank centralny jest również odpowiedzialny za politykę walutową. Po pierwsze, zazwyczaj decyduje o reżimie kursowym, czyli o tym, czy kurs waluty danego kraju jest powiązany z inną walutą, czy zmienia się płynnie w zależności od rynkowej gry podaży i popytu. Po drugie, bank centralny może stabilizować kurs, interweniując na rynku, czyli sprzedając lub kupując walutę krajową za posiadane rezerwy walutowe.

Zarządzanie rezerwami dewizowymi państwa jest ważnym elementem polityki kursowej banku centralnego. Rezerwy walut obcych służą do regulowania zobowiązań kraju w operacjach handlowych i finansowych z podmiotami zagranicznymi; to bufor bezpieczeństwa chroniący gospodarki przed nagłymi zwrotami zagranicznego kapitału.

Jeśli napływ kapitału do kraju przyspiesza, efektem jest umocnienie kursu jego waluty. Aby ją ograniczyć, bank centralny może skupować dewizy, zwiększając w ten sposób rezerwy walutowe. W takiej sytuacji przyrost rezerw jest proporcjonalny do skali napływu kapitału do kraju.

Z kolei gwałtowny odpływ kapitału zagranicznego z danego kraju oznacza, że inwestorzy pozbywają się jego waluty, co prowadzi do jej osłabienia. Nadmierne lub zbyt gwałtowne osłabienie kursu waluty krajowej względem walut obcych może mieć negatywne konsekwencje dla stabilności gospodarki. Jeśli bank centralny chce temu zapobiec, może skupować rodzimą walutę w zamian za posiadane rezerwy dewizowe. Gdy rezerwy nie są dostatecznie duże, mogą szybko się wyczerpać, a kursowi waluty krajowej może grozić załamanie.

Pod koniec 2014 r. NBP nadzorował rezerwy warte ponad 80 mld euro (około 350 mld zł), czyli stanowiące równowartość ok. jednej piątej polskiego produktu krajowego brutto. Rezerwy te ulokowane są w bezpiecznych papierach wartościowych, na lokatach bankowych oraz w złocie.

Największymi rezerwami walutowymi dysponują kraje, które mają trwałe dodatnie saldo na rachunku obrotów bieżących lub nie mają w pełni płynnych walut. Rekordzistą pod tym względem są Chiny.

Bank dla banków i państwa

Wreszcie banki centralne odpowiadają za sprawne działanie systemu bankowego. Na kontach Narodowego Banku Polskiego instytucje bankowe trzymają depozyty, w tym tzw. rezerwy obowiązkowe, a jeśli bank komercyjny potrzebuje kredytu, również może zwrócić się do NBP, pod warunkiem że bank komercyjny ma zastaw w postaci papierów wartościowych.

Choć Polska jest jednym z krajów, w którym działa specjalna instytucja nadzorcza dla banków, Komisja Nadzoru Finansowego, to NBP wciąż współodpowiada za bezpieczeństwo krajowego sektora bankowego. Bank centralny monitoruje sytuację banków, regularnie gromadząc informacje na temat m.in. wartości depozytów i udzielonych przez banki kredytów oraz wysokości oprocentowania lokat i kredytów. Raz na pół roku NBP przeprowadza też tzw. stress testy sprawdzające kondycję banków w skrajnych warunkach makroekonomicznych i rynkowych.

Często zapominaną rolą banku centralnego jest też budowanie infrastruktury rozliczeniowej dla systemu bankowego poprzez tworzenie systemów rozliczeniowych oraz nadzór nad nimi. Dzięki temu klienci banków mogą być pewni, że ich przelewy i inne płatności bezpiecznie dotrą do adresatów.

W Polsce bank centralny brał udział w powstawaniu Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, systemów SYBIR (System Bankowej Izby Rozliczeniowej), ELIKSIR czy SORBNET (prowadzony przez NBP w latach 1996 – 2013 system rozliczeniowy). Poza obsługą finansów banków komercyjnych bank centralny jest też bankiem dla państwa, co oznacza, że prowadzi obsługę finansową budżetu. Zgodnie z zapisami w konstytucji nie może natomiast finansować deficytu budżetowego.

Pożyczkodawca ostatniej szansy

Wraz z rozwojem bankowości i rynku finansowego zmieniały się też uprawnienia banków centralnych. Od końca XVIII wieku instytucje te zaczęły pełnić funkcje tzw. pożyczkodawcy ostatniej szansy, wspomagając banki komercyjne kredytem pod zastaw papierów wartościowych.

Obecnie niektóre banki centralne na świecie idą o krok dalej i starają się różnymi niestandardowymi działaniami pobudzać gospodarkę. Przykładem może być prowadzony przez kilka lat przez amerykańską Rezerwę Federalną program skupu obligacji skarbowych i hipotecznych od banków. Tzw. ilościowe łagodzenie polityki pieniężnej miało ustabilizować amerykański sektor bankowy i pobudzić wzrost gospodarczy.

Od października ubiegłego roku program skupu bankowych listów zastawnych i obligacji zabezpieczonych kredytami (ABS) rozpoczął Europejski Bank Centralny.