Punktem wyjścia w orzekaniu o odsetkach jest ich istota polegająca na tym, że stanowią one opartą na uproszczonych zasadach rekompensatę typowego uszczerbku majątkowego doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia go możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego i należą się – w zasadzie według stopy ustawowej – za samo opóźnienie w spełnieniu świadczenia, choćby wierzyciel nie poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (wyrok SN z 18 stycznia 2018 r., sygn. akt V CSK 142/17, por. też wyrok SN z 17 stycznia 2017 r., sygn. akt IV CSK 106/16, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl).
Czytaj także: Odsetki za zwłokę przy wypłacie alimentów i odszkodowań powinny być wolne od PIT - RPO pisze do MF
Odnosząc się do odsetek przy roszczeniach odszkodowawczych, zgodnie z art. 363 § 2 kodeksu cywilnego, jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. W razie ustalenia odszkodowania, zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 363 § 2 k.c., według cen z chwili wyrokowania, należy się ono w tej wysokości, gdy ceny te były wyższe od występujących wcześniej, dopiero od tej chwili. Dopiero od tej chwili można mówić o opóźnieniu się dłużnika w zapłacie odszkodowania ustalonego według tych cen i w konsekwencji dopiero od tej chwili można zasądzić od niego odsetki za opóźnienie. Jeżeli odszkodowanie ustalone według cen z chwili wyrokowania jest wyższe od odszkodowania należnego we wcześniejszym terminie płatności i żądanych od niego odsetek za okres od tego terminu do chwili wyrokowania, to zasądzenie, oprócz odsetek za opóźnienie od daty wyrokowania, żądanych uprzednio odsetek prowadziłoby do kompensaty uszczerbku pokrytego już przez kwotę odszkodowania ustalonego zgodnie z zasadą przewidzianą w art. 363 § 2 k.c.
Odsetki za opóźnienie i odszkodowanie na zasadach ogólnych, pełniąc takie same funkcje, mogą się jedynie uzupełniać. Datą ustalenia odszkodowania (art. 363 § 2 k.c.) jest data zamknięcia rozprawy, po której dochodzi do wydania wyroku, ponieważ w oparciu o art. 316 § 1 kodeksu postępowania cywilnego sąd bierze za podstawę orzeczenia stan istniejący w tej dacie. Zastosowanie cen z innej daty wymagałoby powołania przez wierzyciela, a podzielonych przez sąd, szczególnych okoliczności wskazujących na zaistnienie wyjątku od powyższej zasady. Przyjęcie tej zasady powoduje, że wierzyciel nie ponosi negatywnych skutków spadku wartości pieniądza w okresie od wymagalności zobowiązania do orzekania o obowiązku zapłaty przez dłużnika i zapewnia pełną kompensatę. Skutki braku zapłaty zobowiązania w terminie uregulowane w art. 481 § 1 k.c. wskazują na uprawnienie wierzyciela do żądania odsetek za okres opóźnienia bez względu na przyczyny uchybienia terminu płatności świadczenia pieniężnego. Odsetki spełniają funkcję odszkodowawczą w postaci rekompensaty uszczerbku wywołanego pozbawieniem wierzyciela możliwości uzyskania korzyści z należnej mu kwoty odszkodowania, a częściowo także waloryzacyjną, o ile przewyższają wskaźnik inflacji. Łączna suma odszkodowania i odsetek nie może zatem przewyższać wysokości szkody; nie znajduje również usprawiedliwienia stosowanie równocześnie dwóch mierników równoważących skutki utraty siły nabywczej pieniądza, które prowadzą do podwójnej waloryzacji.
W przypadku ustalenia odszkodowania według cen z daty wyrokowania, które będzie wyższe od ustalonego przy zastosowaniu cen z daty wymagalności zaistniałej po wezwaniu dłużnika oraz odsetek za okres do dnia wyrokowania, wierzycielowi należą się odsetki od daty wyroku. Dopiero od tej daty dłużnik popada w opóźnienie z zapłatą; przyznanie odsetek od odszkodowania ustalonego według wyższych cen z daty wyrokowania za okres poprzedzający tę datę prowadziłoby do nieuzasadnionego uprzywilejowania wierzyciela (wyrok SN z 25 stycznia 2017 r., sygn. akt IV CSK 131/16, por. również m.in. wyroki SN z 6 września 2017 r., sygn. akt I CSK 15/17, z 25 maja 2017 r., sygn. akt II CSK 584/16, z 14 października 2016 r., sygn. akt I CSK 685/15, z 25 maja 2016 r., sygn. akt V CSK 579/15, z 7 marca 2014 r., sygn. akt IV CSK 375/13).
