Dusza rosyjska i niemiecka

Rzeczpospolita: Jak można badać dzisiaj obiektywnie niemiecką politykę zagraniczną, skoro Berlin prowadzi bardzo ekspansywną „miękką" politykę i często takie badania są prowadzone za niemieckie granty, w związku z czym powstaje podejrzenie, że mogą być robione pod tezę?

Najlepiej robić to tak jak my w Ośrodku Studiów Wschodnich: za polskie pieniądze. Jesteśmy ośrodkiem rządowym, dostajemy pieniądze z budżetu państwa i w naszych badaniach jesteśmy, mam nadzieję, obiektywni. (...) Niemcy doskonale zdają sobie sprawę, jaką rolę w kreowaniu obrazu państwa na zewnątrz odgrywa soft power, czyli „miękka siła" – od zapraszania zagranicznych studentów na ich uniwersytety przez wpływ na liderów opinii, fundacje polityczne, aż po realizowane filmy czy literaturę faktu pokazującą kraj w odpowiedni sposób.

OSW zawsze z zainteresowaniem przyglądał się działalności niemieckich fundacji politycznych w Polsce. Przykładem z ostatnich lat jest aktywizacja Fundacji Bölla, powiązanej z Zielonymi, w sprawie Energiewende, czyli programu niemieckiej transformacji energetycznej. Fundacja Bölla istniała w Polsce już wcześniej, ale mało kto o niej wiedział. Zaczęła o sobie dawać znać dopiero przy tej okazji. Od początku Niemcy mieli świadomość, że projekt Energiewende powiedzie się tylko wówczas, jeżeli uda się go zeuropeizować, a może nawet zglobalizować.

I oto nagle mamy w naszym kraju ogromną liczbę konferencji, spotkań, paneli, mamy pomoc dla naszych rodzimych Zielonych – w jakiej formie, tego szczegółowo nie badamy – artykuły w prasie i spotkania z mieszkańcami Pomorza, czyli regionu, gdzie miałaby powstać polska elektrownia atomowa.

czytaj także:

Czyli do działalności niemieckich fundacji w Polsce należy podchodzić z nieufnością?

Nie. Myślę, że w wielu przypadkach wykonują całkiem dobrą robotę. Mają z reguły przemyślane stanowisko i oczekują od nas tego samego. Ale opowiem panu pewną historię. Kilka lat temu zorganizowano seminarium poświęcone zbliżeniu polsko-niemieckiemu. Było to spotkanie dotyczące polskiej polityki, mające odpowiedzieć na pytanie, co i jak możemy z Niemcami robić. Brali w nim udział posłowie, był także ktoś z MSZ, eksperci, dziennikarze – jednym słowem „niemcoznawcy". Miała to być wewnątrzpolska dyskusja strategiczna.

Jednak gospodarz spotkania – jeden z polskich think tanków – zaprosił do dyskusji również polskich przedstawicieli niemieckich fundacji działających w Polsce. Na początku obrad wyraziłam zdziwienie, jak miałabym przedstawiać polski wewnętrzny punkt widzenia przy przedstawicielach niemieckich fundacji. Owszem, bardzo szanuję ich pracę, ale trudno omawiać strategię państwa polskiego przy pracownikach niemieckich instytucji.

Jak to zostało odebrane?

Bez szczególnego zrozumienia. Raczej ze zdziwieniem, dezaprobatą, jako rodzaj obstrukcji i stwierdzenie obraźliwe wobec gości. Niektórzy polscy uczestnicy nie byli w stanie zrozumieć, że przedstawiciele niemieckich fundacji pracują przecież dla państwa niemieckiego i – owszem – można i trzeba się z nimi spotkać, ale dobrze byłoby wcześniej porozmawiać we własnym gronie. To jest kwestia dobrego obyczaju, a nie zaufania.

Jak w takim razie Niemcy chcieliby być widziani? Jaki swój obraz pragną kreować?

Chcą być widziani tak, jak sami się widzą: jako „mocarstwo cywilne", odżegnujące się od jakichkolwiek militarystycznych skłonności, w związku z odebraną lekcją historii nastawione pokojowo i stawiające na dyplomację. Jako naród ludzi porządnych i pracowitych, przywiązujących wielkie znaczenie do sukcesu gospodarczego, który jest jednym z mitów założycielskich nowego państwa niemieckiego. (...)

Co się dzieje, gdy obraz, jaki chcieliby przedstawiać sami Niemcy, zderza się z wizerunkiem, jaki ma dzisiaj państwo niemieckie choćby w Grecji? Czy to dla Niemców szok? Czy rozumieją, dlaczego mieszkańcy Aten demonstrują z transparentami, na których Angela Merkel upozowana jest na Hitlera?

Nie, to akurat spotyka się z całkowitym niezrozumieniem. Niemcy odbierają to jako wyraz czarnej niewdzięczności, bo przecież bardzo wiele zainwestowali w różne europejskie projekty, między innymi w euro, i takie reakcje uznają za rażąco niesprawiedliwe.

Tu dochodzimy do niezwykle ważnej cechy tego narodu: jest to społeczeństwo, któremu pewne rzeczy trzeba wytłumaczyć, bo taka jest jego kultura polityczna. Obywateli traktuje się tam poważnie i politycy tłumaczą im wszystkie trudne sprawy, począwszy od spotkań na osiedlu, w gminie, w dzielnicy, aż po telewizję śniadaniową, gdzie poruszane są bynajmniej nie plotkarskie tematy. A kiedy już daną sprawę się Niemcom wytłumaczy, to pojawia się oczekiwanie, że proponowane rozwiązanie zostanie zaakceptowane, i tak się zwykle dzieje. Potem następuje jego realizacja. Dlatego Niemcy nie są w stanie zrozumieć, jak to możliwe, że u innych tak to nie działa. Im przecież wytłumaczono, dlaczego konieczne jest przyjęcie euro, a oni tę argumentację zaakceptowali i dla realizacji tej idei zrobili wiele. Nie są w stanie pojąć, dlaczego choćby Grecy nie są w stanie zrozumieć tego samego.

Czy istnieje dobre wyjście z tego pata?

Merkel znalazła się w sytuacji, gdy każde posunięcie jest złe: dalsze podkreślanie humanitarnych zobowiązań RFN przy coraz bardziej widocznym nieradzeniu sobie z zakwaterowaniem, wyżywieniem migrantów i utrzymaniem porządku oznacza zaostrzanie się kryzysu. Wycofanie się oznaczałoby natomiast przyznanie się do błędu i oddanie racji krytykom oraz zawiedzenie oczekiwań tych, którzy jednak Merkel w sprawie migrantów popierają.

Ostatnie jej działania i wypowiedzi pokazują, że postanowiła działać dwutorowo. Nadal próbuje przekonać społeczeństwo do własnej definicji i interpretacji sytuacji, biorąc przy tym całą odpowiedzialność za konsekwencje na siebie. A konsekwencje są znaczące: spadek poparcia dla Angeli Merkel i CDU/CSU jest największy od maja 2013 roku. Jednocześnie kanclerz konsekwentne utrzymuje, że kryzys migracyjny nie jest problemem RFN, tylko całego świata, i odosobnione działania Niemiec niczego nie zmienią. Próbuje przerzucić część obowiązków i kosztów za niemiecką wspaniałomyślność na inne kraje, nie tylko z UE.

Czy Niemcy mają poczucie, że są w Europie hegemonami? I czy chcą nimi być?

Nie, absolutnie się tak nie czują. Owszem, niedawno zdali sobie sprawę, że są globalną siłą ekonomiczną i z tego wynikają pewne konsekwencje. Że skoro dużym wysiłkiem Niemcom udało się wypracować tak silną pozycję gospodarczą, to powinna za tym pójść całkowicie suwerenna polityka zagraniczna i obronna, a inni powinni w większym niż dotąd stopniu uwzględniać niemieckie interesy. Mówiąc wprost – Niemcy powinny zostać uznane za mocarstwo.

Ale jest też obawa przed tym, że inni zabiorą Niemcom efekty ich ciężkiej pracy, z czego wynika syndrom „większej Szwajcarii": chcemy żyć spokojnie, robimy wszystko, żeby było dobrze, rzetelnie pracujemy, spory chcemy rozwiązywać dyplomatycznie, a tymczasem inni chcą nas wciągać w jakieś niepotrzebne konflikty, takie jak ten z Rosją. I jeszcze wciąż wyciągają rękę po nasze pieniądze. To nie jest nam potrzebne. Jeśli już zatem mówić o Niemczech jako o hegemonie, to użyłabym określenia: pasywny hegemon. Czyli – bez nich nie da się wiele zdziałać, nawet jeśli nie będą narzucać własnych pomysłów. Jeżeli czegoś nie zatwierdzą, to nie da się tego zrealizować. (...)

Ale czy taka kondycja nie rodzi poczucia wyższości?

Niemcy mają głębokie przekonanie, że proponowane przez nich rozwiązania – naprawdę ciężko wypracowane przez badania, dyskusje, mozolne ucieranie wewnątrzniemieckiego konsensusu – są najzwyczajniej dobre. Ba – nawet najlepsze! A skoro tak, to sprzeciwiać się im mogą jedynie ci, którym je jeszcze niedostatecznie wytłumaczono. (...) W tym dostrzegam niebezpieczeństwo: w niemieckim poczuciu misji, które niechętnie dopuszcza inne zdania i opinie. Z tym że to nie wynika z arogancji, ale ze szczerego przekonania, że idee tak ciężko wypracowane po prostu nie mogą być niesłuszne.

Tylko że nie wszyscy w Europie są Niemcami.

Ale może powinni być? A jeśli nie Niemcami, to mogliby przyjąć niemiecki sposób myślenia. Przecież skoro w Niemczech jest dobrze, a gdzie indziej źle, to znaczy, że tam robią coś niewłaściwie. Niech robią tak jak my, Niemcy, a im też będzie dobrze.

Ja bym to nazwał brakiem politycznej empatii.

To również brak zrozumienia dla różnic w mentalnościach poszczególnych nacji, ale i wady w rozumowaniu. Owszem, Grecja mogłaby się nie zadłużać – tylko dokąd wówczas Niemcy eksportowaliby swoje produkty? Cały system euro był zbudowany na nierównościach i także to jest problemem strukturalnym – nie tylko sposób, w jaki Grecy wydawali pieniądze. Ale tego Niemcy już nie dostrzegają – widzą jedynie brak oszczędności i lenistwo. Nawet kanclerz Merkel pozwoliła sobie na uwagi w stylu bulwarowego „Bilda" o tym, że Grecy za mało pracują i mają za dużo urlopu. Szybko zostało to sprostowane przez komentatorów politycznych, którzy przytoczyli unijne dane mówiące zgoła co innego. Różnica w liczbie godzin pracy rocznie wynosiła około 700 na korzyść południowców.

Czy to w okresie rządów Gerharda Schrödera miała swój początek nowoczesna polityka historyczna Niemiec, przejawiająca się chociażby w filmach, mówiących w niejednoznaczny sposób o niemieckiej historii najnowszej?

Jestem przekonana, że to świadomie realizowana strategia, ale niemająca formy tajemniczego planu, uknutego w zaciszu gabinetów. To po prostu skutek odzyskiwania przez Niemców psychologicznej suwerenności. Ich świadomość historyczna po II wojnie światowej kształtowała się pod wpływem kilkudziesięciu debat prowadzonych na przestrzeni lat. Dotyczyły one potrzeby odwołania się do innego mitu założycielskiego nowoczesnych Niemiec niż ciążący od dawna Holokaust czy ważna także z naszego punktu widzenia sprawa Niemców wysiedlonych po II wojnie światowej z Polski. Doprowadziło to do indywidualizacji historii: indywidualny jest ludzki los, a więc także i krzywda, i wina. Oznacza to, że nie mówimy już o narodach czy o armiach prowadzących działania wojenne, lecz o poszczególnych cierpiących grupach. Ofiary reżimu nazistowskiego wspomina się często w taki sposób, jakby chodziło głównie o członków niemieckiego społeczeństwa: niemieckie kobiety, dzieci – ofiary nalotów, niemieckich Żydów czy homoseksualistów.

Czy to oznacza „koniec poczucia winy"?

W pewnym sensie tak. Po długotrwałym oczyszczeniu, po wielu dyskusjach, po ściganiu zbrodniarzy wojennych, rozliczeniu z narodowosocjalistyczną przeszłością i mitologizowaniu własnego ruchu oporu – wreszcie można przestać mówić o niemieckiej winie. Owszem, Niemcy wciąż pamiętają i będą pamiętać po wsze czasy, bo to jest ich – znów to kluczowe dla nich słowo – odpowiedzialność, ale już nie wina.

A jeżeli ktoś jest winny, to Hitler i jego najbliższe otoczenie oraz pomocnicy: a to ukraińscy żandarmi, a to polscy antysemici, a to alianci bombardujący niemieckie miasta i w końcu Vertreiberstaten, czyli „państwa wypędzające", oskarżane o to, że są winne straszliwemu losowi wypędzonych.

Notabene Niemcy używają tego słowa celowo, jest ono nacechowane bardzo negatywnymi emocjami. Nie eksponuje się przy tym wypędzenia bardzo dużej grupy Niemców z dzisiejszego Kaliningradu oraz nie przypomina się, że decyzję o wysiedleniach podjęli alianci. Winni są jedynie Czesi i Polacy, to ich głównie dotyczy ten termin. Rzadko wspomina się także, jak ciężki był los wysiedlonych w samych Niemczech, gdzie przyjęto ich naprawdę chłodno. Jest na ten temat ciekawa książka zatytułowana „Die kalte Heimat", czyli „Zimna ojczyzna". Na tym podglebiu mogła odrodzić się dyskusja na temat wypędzeń, Centrum Wypędzonych i związku, którym kierowała Erika Steinbach.