Zasady prawa podatkowego są elementem projektowanej ordynacji podatkowej, który nie ma swojego odpowiednika w obowiązujących przepisach ogólnego prawa podatkowego. W istniejącej regulacji prawnej sformułowano bowiem jedynie zasady postępowania podatkowego. Z mocy przepisów szczególnych ordynacji podatkowej – poza postępowaniem podatkowym – znajdują one odpowiednie zastosowanie w odniesieniu do czynności sprawdzających, kontroli podatkowej oraz wydawania zaświadczeń. Ponadto część z nich (zasady: legalności, zaufania, szybkości i prostoty, pisemności oraz względnej jawności postępowania) jest odpowiednio stosowana w sprawach dotyczących wydawania interpretacji ogólnych na wniosek oraz podczas udzielania indywidualnych interpretacji przepisów prawa podatkowego. Brak jest natomiast naczelnych zasad kształtujących sytuację prawną podatnika wtedy, gdy nie toczy się żadna procedura podatkowa.
Uzdrowienie relacji
W tej sytuacji stworzenie katalogu zasad prawa podatkowego ma na celu wpłynięcie na poprawę sytuacji prawnej podmiotu zobowiązanego z tytułu podatku w jego relacjach z organami podatkowymi. Jak wiadomo, stosunek prawny istniejący na gruncie prawa podatkowego charakteryzuje się podległością dłużnika podatkowego kompetencji organu podatkowego. Oznacza to, że pomiędzy podmiotem zobowiązanym z tytułu podatku (podatnikiem lub innym dłużnikiem podatkowym) a organem podatkowym reprezentującym podmiot uprawniony z tytułu podatku (państwo lub jednostkę samorządu terytorialnego) nie ma relacji równości. Podmiot obowiązany z tytułu podatku jest natomiast podporządkowany organowi jako stronie tego samego stosunku prawnego. Reprezentuje on interesy państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (wierzyciela podatkowego) jako strony stosunku prawnopodatkowego, a jednocześnie oddziałuje na zachowania podmiotu zobowiązanego z tytułu podatku, formułując w stosunku do niego różnego rodzaju wezwania czy zakreślając mu termin do dokonania określonych czynności.
Wreszcie, konsekwencją działań podejmowanych przez administrację podatkową jest orzekanie o prawach lub obowiązkach podatnika lub innego dłużnika podatkowego albo inne kształtowanie sytuacji prawnej podmiotu zobowiązanego z tytułu podatku (w szczególności wydanie zaświadczenia czy interpretacji przepisu prawa podatkowego).
Pełnienie przez organ podatkowy podwójnej funkcji – reprezentowanie związku publicznoprawnego jako wierzyciela podatkowego oraz władcze oddziaływanie na sytuację prawną podmiotu obowiązanego z tytułu podatku – jest właśnie przyczyną sformułowania w nowej ordynacji podatkowej katalogu zasad prawa podatkowego. Przez wzgląd na materię prawa podatkowego – to, że jego przedmiotem jest regulacja zasad determinowania nieekwiwalentnego i przymusowego świadczenia pieniężnego – nie jest bowiem możliwe kształtowanie treści powinności podatkowej w sposób niewładczy, z zachowaniem autonomii woli stron. Trafne jest stwierdzenie prof. R. Mastalskiego, że gdyby tak się stało, mogłoby nie dojść do skutku świadczenie podatkowe dokonywane bez uzyskania świadczenia wzajemnego.
W konsekwencji model stosunku prawnego oparty na zasadzie podległości podatnika kompetencji administracji podatkowej musi pozostawać wyróżnikiem prawa podatkowego (co oczywiście nie wyklucza operowania w tej dziedzinie prawa – w określonym zakresie – również niewładczymi instrumentami determinacji treści powinności podatkowej). Jednocześnie jednak istotne jest sformułowanie zasad prawa podatkowego, które przyczynią się do „uzdrowienia" relacji łączącej strony stosunku prawnopodatkowego – sprawią, iż dominująca pozycja organu podatkowego w tej relacji prawnej nie będzie oddziaływać na pogorszenie sytuacji prawnej podmiotu zobowiązanego z tytułu podatku. Dochodzi do tego w sytuacji, gdy w działaniach administracji podatkowej jej rola reprezentanta interesów wierzyciela podatkowego w materialnym stosunku prawnym prawa podatkowego zaczyna dominować nad szeroko rozumianą procesową pozycją obiektywnego arbitra, który przestrzegając przepisów materialnego i procesowego prawa podatkowego, oddziałuje na sytuację prawną podmiotu zobowiązanego z tytułu podatku. Przykłady takich zachowań można wskazać bez trudu – jest nim w szczególności nadużywanie instytucji wezwań do wymuszania na podatniku określonych zachowań w przypadku, gdy brak jest ku temu podstawy prawnej w przepisach materialnego prawa podatkowego, trudna do zaakceptowania praktyka zastępowania zeznań strony jej wyjaśnieniami albo nieprzestrzeganie wymogu korygowania deklaracji podatkowej przez organ podatkowy w trakcie prowadzonych czynności sprawdzających.