Celem nadrzędnym postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, a w przypadku postępowania sanacyjnego – również przez przeprowadzenie działań sanacyjnych, przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli. Istotnym elementem prawa restrukturyzacyjnego jest powszechna dostępność poszczególnych postępowań restrukturyzacyjnych. Katalog wyłączeń podmiotowych z możliwości korzystania z postępowania restrukturyzacyjnego obejmuje jedynie Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego, banki państwowe, zakład ubezpieczeń i zakłady reasekuracji oraz fundusze inwestycyjne.

Korzystanie w przeszłości przez dany podmiot z postępowania naprawczego czy układowego nie zamyka możliwości korzystania z postępowania restrukturyzacyjnego według nowego prawa. Sąd może jednak odmówić otwarcia postępowania, jeżeli prowadzić ono będzie do pokrzywdzenia wierzycieli. W przypadku postępowania układowego i sanacyjnego odmowa wszczęcia może również mieć miejsce, gdy nie zostaną uprawdopodobnione możliwości zaspokajania przez dłużnika kosztów postępowania i zobowiązań powstałych po jego otwarciu. Realizacji celu nadrzędnego prawa restrukturyzacyjnego służą też przepisy regulujące zasady postępowania w przypadku zbiegu wniosków – gdy jednocześnie będzie złożony wniosek o ogłoszenie upadłości podmiotu oraz wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego, w pierwszej kolejności będzie rozpoznany wniosek restrukturyzacyjny. Sąd upadłościowy wstrzyma rozpoznanie wniosku o ogłoszenie upadłości do momentu wydania prawomocnego orzeczenia dotyczącego wniosku restrukturyzacyjnego dłużnika.

Jakie są ścieżki postępowania restrukturyzacyjnego?

Ustawa – prawo restrukturyzacyjne wprowadza cztery postępowania restrukturyzacyjne:

- Postępowanie o zatwierdzenie układu

- Przyśpieszone postępowanie układowe

- Postępowanie układowe

- Postępowanie sanacyjne

Dowolność wyboru ścieżki uzależniona jest głównie od sumy zobowiązań spornych – przy jej mniejszej wartości (poniżej 15 proc. sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem) może to być postępowanie o zatwierdzenie układu lub przyśpieszone postępowanie układowe.

Postępowanie o zatwierdzenie układu prowadzi dłużnik z doradcą restrukturyzacyjnym. Sąd w tym postępowaniu nie wydaje orzeczenia o otwarciu postępowania – jego skutki powstają z dniem układowym, który wyznaczany jest przez dłużnika. Zawarcie układu jest w tym przypadku możliwe w wyniku samodzielnego zbierania przez dłużnika głosów wierzycieli, a do sądu wniosek składany jest po przeprowadzeniu głosowania nad układem.

W przyśpieszonym postępowaniu układowym oraz w postępowaniu układowym zawarcie układu jest możliwe po sporządzeniu i zatwierdzeniu przez sąd spisu wierzytelności, przy czym w przyśpieszonym postępowaniu układowym to zatwierdzenie odbywa się w przyśpieszonym trybie. W postępowaniu sanacyjnym zawarcie układu jest możliwe po przeprowadzeniu działań sanacyjnych oraz po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności. Działania sanacyjne mogą polegać na odstąpieniu przez dłużnika od niekorzystnych umów, racjonalizacji zatrudnienia, sprzedaży zbędnych składników majątku ze skutkami typowymi dla sprzedaży egzekucyjnej, odzyskaniu nadpłaconych podatków. W rezultacie wdrożenia działań sanacyjnych kondycja dłużnika powinna ustabilizować się w stopniu pozwalającym na wykonanie układu zaproponowanego wierzycielom.

Nowością jest także instytucja tzw. układu częściowego. Układ częściowy może np. dotyczyć wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo, a objęcie ich wierzytelności układem nie będzie uzależnione od ich zgody, jeżeli układ będzie przewidywał ich zaspokojenie w stopniu nie niższym od tego, które mogą uzyskać z przedmiotu zabezpieczenia.

Dłużnik ma możliwość przechodzenia z jednego postępowania do drugiego, a niezawarcie układu w danym postępowaniu nie jest przeszkodą w ubieganiu się o otwarcie kolejnego postępowania.

Ponadto w prawie restrukturyzacyjnym uregulowane są odrębne postępowania restrukturyzacyjne dla deweloperów, emitentów obligacji, banków i SKOK-ów.

Wszczynane postępowania restrukturyzacyjne mają prowadzić do zawarcia układu pomiędzy dłużnikiem a jego wierzycielami. Układ wiąże większość wierzycieli dłużnika i na tym polega przewaga tego rozwiązania nad serią indywidualnych porozumień dłużnika z wieloma wierzycielami, często na zupełnie różnych warunkach finansowych. Co do zasady to dłużnik składa propozycje układowe. Takie propozycje może też złożyć rada wierzycieli, nadzorca sądowy, zarządca albo wierzyciel lub wierzyciele mający 30 proc. sumy wierzytelności z wyjątkiem niektórych rodzajów wierzytelności (np. niewypłaconych jeszcze poręczeń udzielonych przez dłużnika czy wierzytelności osób powiązanych rodzinnie lub kapitałowo z dłużnikiem).

Propozycje układowe określają zakres i sposoby restrukturyzacji zobowiązań dłużnika, która obejmuje w szczególności:

- odroczenie terminu wykonania

- rozłożenie spłaty na raty

- zmniejszenie wysokości zobowiązań, czyli ich redukcje

- konwersję wierzytelności na udziały lub akcje

- zmianę, zamianę lub uchylenie prawa zabezpieczającego określoną wierzytelność.

Propozycje układowe mogą stanowić kombinację wskazanych wyżej sposobów potraktowania zobowiązań finansowych dłużnika. Korzystniejsze warunki restrukturyzacji można przyznać wierzycielom finansowo wspierającym restrukturyzację nowymi kredytami lub pożyczkami. Takie kredyty lub pożyczki będą również korzystać z uprzywilejowania w odniesieniu do kolejności zaspokajania roszczeń, w sytuacji gdy restrukturyzacja się nie uda i dojdzie do upadłości dłużnika.

Układ w poszczególnych postępowaniach restrukturyzacyjnych zostaje przyjęty, jeżeli za jego przyjęciem zagłosuje większość wierzycieli mających łącznie 2/3 sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem. Zawarcie układu zatwierdza sąd.

Jakie są skutki wszczęcia postępowania?

Okres od wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego do zawarcia układu to okres szczególny dla dłużnika i jego kontrahenta. Prawo restrukturyzacyjne daje dłużnikowi szeroką ochronę w wielu wymiarach: zawiesza terminy płatności zobowiązań objętych układem, ogranicza możliwość dochodzenia roszczeń przez wierzycieli poprzez zawieszenie toczących się postępowań egzekucyjnych, odbiera prawo ustanawiania hipotek i zastawów przez wierzycieli, wypowiadania przez nich umów najmu, dzierżawy, leasingu, kredytu itp. Dokonane zajęcia rachunku bankowego mogą zostać uchylone na mocy decyzji sędziego komisarza. Prawo restrukturyzacyjne ingeruje też w postanowienia umowne uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu postępowania układowego, uznając je za bezskuteczne w stosunku do masy układowej. Przykładowo: nieważne są postanowienia umowy zastrzegające sankcje lub zerwanie współpracy na wypadek złożenia wniosku o otwarcie lub otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego. Wierzyciel nie może zatem wypowiedzieć kredytu, jeżeli wobec kredytobiorcy toczy się postępowanie restrukturyzacyjne – dłużnik może dalej korzystać z kredytu obrotowego lub inwestycyjnego.

W postępowaniach restrukturyzacyjnych, w porównaniu z dotychczasowym postępowaniem naprawczym lub z funkcjonującym do tej pory układem w upadłości, szerszy jest katalog wierzytelności objętych układem. Układ nie obejmuje wierzytelności alimentacyjnych oraz rent, roszczeń o wydanie mienia, zaniechanie naruszania praw, wierzytelności z tytułu nabycia spadku po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego oraz wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez ubezpieczonego, których płatnikiem jest dłużnik. Kwestia zobowiązań z tytułu ubezpieczeń społecznych wygląda jednak inaczej niż w dotychczasowym postępowaniu naprawczym lub w układzie w upadłości. Dzięki znowelizowanej ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych spłata wierzytelności z tytułu zaległych składek, które nie wchodzą do układu, może być odroczona w czasie lub rozłożona na raty. Prawo restrukturyzacyjne dopuszcza także możliwość wzięcia na siebie przez osobę trzecią ciężaru spłaty zobowiązań wobec ZUS w ramach zawartego układu. Układ obejmuje wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez dłużnika oraz z tytułu wszelkich podatków. Warto zauważyć, że restrukturyzacja zobowiązań wobec ZUS, czy z tytułu podatków, stanowi pomoc publiczną. Fakt dopuszczalności pomocy publicznej w odniesieniu do danego dłużnika podlega restrykcjom.

Układ nie obejmuje wierzytelności ze stosunku pracy oraz wierzytelności zabezpieczonych hipoteką, hipoteką morską lub zastawem w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia, chyba że wierzyciel wyraził zgodę na objęcie jej układem. Wyjątkiem od tej zasady może być jednak wspomniany wyżej układ częściowy.

Rola doradcy

W postępowaniach restrukturyzacyjnych pojawia się osoba nadzorcy lub zarządcy. Nadzorca może mieć status nadzorcy sądowego. Pełniąca taką funkcję osoba fizyczna musi mieć ważną licencję doradcy restrukturyzacyjnego. Funkcję nadzorcy lub zarządcy może pełnić także spółka handlowa, której wspólnicy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania całym swoim majątkiem albo członkowie zarządu posiadają taką licencję.

W postępowaniu o zatwierdzeniu układu nadzorca układu jest wybierany przez dłużnika i pełni swoją funkcję na podstawie umowy zawartej z dłużnikiem. W pozostałych postępowaniach restrukturyzacyjnych nadzorcę lub zarządcę wybiera sąd. Z propozycją wyboru przez sąd danego nadzorcy mogą się zwrócić dłużnik i wierzyciele mający co najmniej 30 proc. sumy wierzytelności z wyłączeniem wierzycieli powiązanych personalnie lub kapitałowo z dłużnikiem. Nadzorca układu kontroluje, co się dzieje z majątkiem dłużnika oraz jego transakcje majątkowe w trakcie dochodzenia do układu. Do zadań nadzorcy układu należą także:

- sporządzenie planu restrukturyzacyjnego;

- przygotowanie wspólnie z dłużnikiem propozycji układowych

- sporządzenie spisu wierzytelności oraz spisu wierzytelności spornych

- współpraca z dłużnikiem w zakresie sprawnego i zgodnego z prawem zbierania głosów nad układem przy zachowaniu praw wierzycieli

- złożenie sprawozdania o możliwości wykonania układu

Na zgromadzeniach wierzycieli nadzorca sądowy albo zarządca przedstawia opinię o możliwości wykonania układu. Nadzorca informuje również dłużnika o dostępnych źródłach finansowania, w tym pomocy publicznej. Nadzorca współpracuje także z dłużnikiem w celu uzyskania tego finansowania, np. kredytów, pożyczek, leasingu, emisji obligacji, finansowania podporządkowanego typu mezzanine. Forma pozyskania takiego finansowania zależy od inwencji nadzorcy.

W postępowaniu o zatwierdzeniu układu zasady wynagradzania nadzorcy określają wzajemne dwustronne ustalenia dłużnika i nadzorcy oraz ew. jego współpracowników. Można w tym postępowaniu zawrzeć umowę z nadzorcą i innymi współpracującym z nim ekspertami (prawnicy, rzeczoznawcy majątkowi, doradcy podatkowi). Wynagrodzenie nadzorcy w pozostałych postępowaniach restrukturyzacyjnych określa prawo restrukturyzacyjne. Nadzorcą lub zarządcą nie mogą być osoby powiązane rodzinne lub kapitałowo z dłużnikiem. Nie mogą być nimi także byli lub obecni członkowie zarządu, pracownicy lub dotychczasowi doradcy prawni lub finansowi dłużnika.

Każde nowe postępowania restrukturyzacyjne wymaga powołania nowego nadzorcy lub zarządcy.

Nadzorca lub zarządca w postępowaniach restrukturyzacyjnych musi być zatem osobą wszechstronnie wykształconą z dużym doświadczeniem i kontaktami. Ważne są jego zdolności negocjacyjne, szczególnie jeśli chodzi o banki, kluczowych odbiorców i dostawców, ZUS, urząd skarbowy oraz inwestorów w obligacje dłużnika. Ważna jest też znajomość zasad pomocy publicznej. Od kompetencji, kreatywności i doświadczenia biznesowego nadzorcy lub zarządcy w dużej mierze zależy powodzenie danego postępowania restrukturyzacyjnego.

Krzysztof Czerkas – dr nauk ekonomicznych, długoletni pracownik sektora bankowego. Pełnił m.in. funkcję członka zarządu BRE Banku Hipotecznego S.A. Ma licencję syndyka/doradcy restrukturyzacyjnego.

Barbara Teisseyre, ekspert w dziedzinie restrukturyzacji finansowej oraz oceny ryzyka kredytowego. Pełniła funkcję dyrektora Departamentów Restrukturyzacji i Windykacji w PKO BP SA oraz dyrektora Departamentu Ryzyka Kredytowego w BOŚ SA