Chleb, woda i przyprawa

Cztery lata temu prowadziłem wieczór promocyjny książki Maćka „Jestem, więc piszę”. We wstępie do tego zbioru bez mała 400 felietonów opublikowanych w „Rzeczpospolitej” arcybiskup Józef Życiński usytuował pisarstwo Macieja Rybińskiego między Mrożkiem a Kisielem, gdyż jak ten pierwszy – oswajał nasze codzienne nonsensy‚ a jak ten drugi – potrafił nawet sarkazmem krzepić ducha. [wyimek]Czytelnicy „Bruderszaftu z Belzebubem” nie pozwolą na zapomnienie tej książki, niezależnie od niechęci literackich koneserów lansujących bezwartościową prozę o niczym [/wyimek]

Metropolita lubelski nie zapomniał też o jeszcze innym antenacie felietonów „Ryby”, czyli Gombrowiczu. Porównania te wydały mi się nieco koturnowe, zwróciłem więc uwagę, że sam felietonista jakże często i zapewne nieprzypadkowo cytuje w swych tekstach Mickiewicza.

[srodtytul] Niepoprawny politycznie [/srodtytul]

Minęły trzy lata i oto Rybiński wydał „Bruderszaft z Belzebubem”, swoją najważniejszą książkę, moim zdaniem – najlepszą książkę 2008 roku, polski odpowiednik słynnego poematu „Moskwa – Pietuszki” Wieniedikta Jerofiejewa. I oczywiście próżno szukać tego tytułu wśród pozycji nominowanych do jakże licznych nagród literackich. Zanadto niepoprawna politycznie to książka, zgodna z maksymą autora, wyłożoną już w „Jestem, więc piszę”: „Przecież do Europy spieszyliśmy się nie po to‚ by cło na towary zastąpić cenzurą poglądów”.

„Bruderszaft...”, jak sam Maciek opowiadał, wziął się z emigracyjnej nostalgii. Za Polską, za Warszawą, za Traktem Królewskim, w jakiejś mierze pokrywającym się z tym ostatnim „szlakiem”, z drobiazgową dokładnością przedstawionym w pierwszej części powieści, najbardziej jerofiejewskiej. Rybiński wspomina, że zafascynował się wówczas Singerem i jego opisem Warszawy, takim właśnie niezwykle skrupulatnym, precyzyjnym. Taka jest też jego opowieść o delirycznym spacerze dwóch – jak pisał Jerofiejew – „tęsknotą znękanych szatynów” jako żywo przypominającym gehennę Wieniczki z „Moskwy – Pietuszek”.

Powieść Macieja Rybińskiego skrzy się dowcipem, obezwładnia śmiałością skojarzeń, inwencją językową. Przy tym jak najdalsza jest od śmieszności za wszelką cenę, choć np. rozmowa jenerała premierowicza z prymasem Polski, który odmawia odprawienia egzorcyzmów w gmachu Komitetu Centralnego, na którym pojawił się napis: „Mane, thekel, fares” – poraża komizmem.

Kiedy jednak mieszkająca przy ulicy Smolnej stara kobieta opowiada o tym, jak na partyjnym budynku jeden po drugim zmieniają się hasła, na próżno usiłujące przykryć tajemniczy napis, przestaje to być wesołe. Autor tymczasem snuć zaczyna zgoła inną opowieść: o Polsce wywalczonej z tak wielkim trudem przez gigantów przełomu XIX i XX stulecia, o których opowiada w powieści Rybińskiego... stary wieszak, pełniący tu podobną rolę co Rzecki ze swoim „Pamiętnikiem starego subiekta” w „Lalce” Prusa. Ten wieszak wykłada lekcję historii, w której pojawiają się Piłsudski i Dmowski, Perl i Balicki, Limanowski i Jodko-Narkiewicz, Haller i Żeromski.

[srodtytul] Złodzieje i barbarzyńcy [/srodtytul]

Gdy bohater „Bruderszaftu...” wraca do Polski, nie znajduje w niej dawnych przyjaciół, zmieniły się, i to bardzo, knajpy na „szlaku”, miasto jest inne, ludzie są inni, tyle że w sklepie Desy trafia na ten sam wieszak... Choćby po ten niezwykły mebel warto było i trzeba było wracać. Nie minął mi zachwyt towarzyszący pierwszej lekturze „Bruderszaftu z Belzebubem”. I jestem pewny, że czytelnicy Maćka nie pozwolą na jej zapomnienie, niezależnie od niechęci literackich koneserów lansujących bezwartościową, gównianą prozę o niczym, za to jak diabeł święconej wody unikających literatury mówiącej prawdę o Polsce i Polakach.

Był Maciej Rybiński weredykiem nie owijającym w bawełnę, także, a może przede wszystkim, gorzkich prawd o swoich rodakach. Uprawiał pisarstwo polityczne, bo w takim, a nie innym świecie żyjemy i na taką felietonistykę było zapotrzebowanie, niemniej jednak zdecydowanie większą przyjemność sprawiały mu teksty mniej oczywiste. Bo i cóż mógł, ten współautor genialnych „Alternatyw 4” powiedzieć, na przykład o kampanii wyborczej (wtedy akurat chodziło o tę zakończoną w 2005 roku): „Będą ze sobą rywalizować złodzieje i barbarzyńcy. Zamiast deklarować‚ co mają zamiar zrobić‚ partie będą głosić, za kogo mają swoich politycznych rywali”.

A gdybyście państwo nie wiedzieli za kogo‚ to odpowiedzieć trzeba na przypomnianą przez Macieja Rybińskiego zagadkę‚ pamiętną już z „Manipulacji” Ireneusza Iredyńskiego: Co to za zagadka? Ano‚ dwie kulki i armatka. Władza bez humoru Swoim pisarstwem dowiódł, że humor to dla literatury chleb, woda i przyprawa w jednym. A kto poczucia humoru był i jest pozbawiony? Władza. W „Bruderszafcie z Belzebubem” znajduje się znamienny pod tym względem, przejmująco zimny wykład Dragona Belzebubowicza, który dzień przed wprowadzeniem stanu wojennego tłumaczy bohaterowi powieści: „Socjalizm to ani kolejki, ani brak kolejek, ani strajki, ani brak strajków. To nie ma nic wspólnego z robotnikami, z jakąś prawdą obiektywną czy z czymś takim. Wy, intelektualiści, zawsze musicie wszystko zagmatwać i potem sami nie możemy sobie dać z tym rady. A to bardzo proste – socjalizm jest formą władzy.