Hobbici uciekają do miast

- Wychodząc, proszę nie zamykać domu, a klucz zostawić w drzwiach – powiedziała Angela.

– Ale idę na cały dzień, zostawiam wszystkie bagaże, sprzęt... – wypaliłam.

Uśmiechnęła się uspokajająco: – Tu nic nie zginie. A w międzyczasie ktoś może przyjedzie, zechce zanocować; musi mieć jak dostać się do domu. A to jedyny klucz – wskazała na prosty, staromodny zamykacz w drzwiach, uścisnęła mi dłoń i już jej nie było – menedżerki pensjonatu Hilltop, domu w ogrodzie na szczycie wzgórza leżącego 17 tysięcy kilometrów od Polski.

Gdy tu dotarłam, na wycieraczce przed drzwiami powitało mnie polskie: „dzień dobry". Dom stał otwarty, na kontuarze była karteczka z numerem telefonu stacjonarnego (tylko taki tu działa) na wszelki wypadek i informacja, że jestem jedynym gościem, a menedżer przyjedzie następnego dnia rano.

Wzgórze z pensjonatem góruje nad wsią Papatowai. Wieś leży na obszarze zwanym Catlins. To południowo-wschodnie wybrzeże nowozelandzkiej Wyspy Południowej. Mieszkańców w Papatowai jest według statystyk 30, ale podczas trzech dni spędzonych tu w kwietniu spotkałam troje ludzi – babcię na maleńkiej stacji benzynowej; mężczyznę strzygącego trawnik przy przydrożnym motelu i starszą panią z psem na plaży w miejscu, gdzie rzeka Tahakopa wpada leniwie w zimne wody Morza Tasmana.

– Wszyscy uciekają do miast – odpowiedziała filozoficznie starsza pani zapytana o wiejską pustkę.

Tłumów nie ma

Dziwne, bo Catlins ma same atuty. Plaże są złociste, szerokie na kilkaset metrów, długie na kilometry. Grzywacze spektakularnie rozbijają się o brzegi, ptaki dają się podglądać, a muszle – zbierać. Do plaż dochodzą lasy deszczowe pełne drzewiastych paproci i szlaków wędrownych; na plażach wylegują się lwy morskie i drepczą pingwiny Hoiho (żółtookie).

Są tu leśne wodospady i jaskinie o wejściach mających 30 m wysokości. Jest jeden z trzech na świecie skamieniałych lasów nadmorskich sprzed 150 mln lat. Są stare latarnie morskie, pozostałości stacji wielorybniczych i kopalni złota. Wszystko tak niezwykłe, że powinno wrzeć tutaj od ciekawskiego ludzkiego tłumu.

Ale tłumu nie ma. Większość domów w Papatowai to letniska i większość z nich jest wystawiona na sprzedaż. Wieś zapełnia się dwa razy do roku – w okresie Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Wtedy w Hilltop trudno o wolne miejsce, a Angela, na co dzień mieszkająca na odległej o 8 km farmie, ma mnóstwo pracy.

Ale w sąsiedniej wiosce Chaslands nawet świątecznego ruchu już nie ma. Większość domów się rozpadła. Po farmach pozostały zarośla i ruiny. Kolejna wieś – Waikawa – dziś senna maleńka osada nad zatoką Curio, była kilkadziesiąt lat temu największym portem Catlins. To stąd w świat wypływały statki z setkami ton miejscowego drewna; wokół działały kopalnie złota, kamieniołomy, młyny i tartaki, farmy mleczne i stacje wielorybnicze. Dziś pozostały nieliczne farmy i turystyka.

Nowa Zelandia jest krajem o najbardziej zurbanizowanej populacji. Blisko 72 proc. ludności mieszka w miastach 30-tysięcznych i większych. A ponad połowa (54 proc.) Nowozelandczyków to mieszkańcy czterech największych miast: Auckland, Wellington, Christchurch i Hamilton" – można przeczytać w statystycznym profilu kraju.

I pomyśleć, że dzieje się to w czasach, gdy życie stało się o niebo łatwiejsze. W czasach internetu, telefonii komórkowej, powszechności samochodów i samolotów. Choć ułatwiają życie, widać, że nie zatrzymują ludzi w dalekich wsiach i osadach.

Szkoła na pace

Wyludnienie obszarów wiejskich w Catlins trwa od stu lat. Na początku XX w. ludzie wyjeżdżali, bo padały bardzo tu kiedyś powszechne leśne tartaki, a farmy łączyły się w większe. Tendencja ucieczki do miast nadal jest widoczna, ale jest sezonowy wzrost mieszkańców związany z atrakcjami turystycznymi – tłumaczył mi Stuart McDonald, współwłaściciel Hilltop. To on przekonał mnie, że pomimo braku publicznego transportu do Catlins warto dotrzeć. I to on wskazał sposób. Trzeba wykupić wycieczkę.

Wyboru nie ma. Jedna firma obsługuje przewozy turystyczne drogą malowniczo zawieszoną na klifach południowo-wchodniego wybrzeża. Konkurencji nie ma żadnej i trzeba zabulić prawie 200 miejscowych dolarów (523 zł) za pokonanie trasy krótszej niż z Warszawy do Olsztyna.

Sądząc po zapełnieniu busa obsługującego wycieczkę „Spectacular Catlins" między miastami Dunedin a Invercargill – leżącym najdalej na południe naszego globu, jedyny przewoźnik kłopotu z frekwencją nie ma. W moim busie byli Irlandczycy, Szwajcar, Kanadyjka, Australijka, fińskie małżeństwo podróżujące trzeci miesiąc dookoła świata, mieszkanka Szetlandów oraz Niemcy.

W czasie wycieczki można zrobić kilkudniową przerwę w jednej z wiosek. Wysiadłam w Papatowai. To rodzinne strony Stuarta McDonalda.

„Nasze rodziny kochały, żyły i trudziły się w Catlins przez ponad sto lat. Historia Hilltop zaczęła się około 1880 roku, kiedy szkoccy pionierzy Murdoch i Mary McLennan i ich ośmioro dzieci osiedlili się w Tahakopa Valley (dolina sąsiadująca z Hilltop – red). To przodkowie obecnych właścicieli" – napisał Stuart.

W 1993 roku Rodney McDonald – praprawnuk Murdocha i Mary McLennan – zauważył, że okolice jego farmy odwiedza coraz więcej turystów, a miejsc noclegowych brakuje. Sprytny Rodney znalazł w odległym o blisko 200 km Te Anu (miasto, gdzie dziś zaczyna się najsłynniejszy szlak wędrowny Nowej Zelandii – Milford Track) opuszczoną szkołę. Spodobały mu się jej duże okna, spadzisty dach. Kupił ją i przetransportował ciężarówką na wzgórze na terenie swojego gospodarstwa. Interes się rozkręcił. Pięć lat później Rodney przywiózł więc i postawił poniżej szkoły drugi dom – starą górniczą chatę z osady Kaitangata w pobliżu miasteczka Balclutha. Oba budynki zostały odnowione, otoczone ogrodami i dziś tworzą Hilltop i położony niżej Bottom House.

Kilka dni później płynęłam promem na trzecią nowozelandzką wyspę, leżącą najbardziej na południe w strefie Ryczących Czterdziestek. Rakiura (albo Steward), choć mała nie jest (70 km długa i 40 km szeroka), ma tylko 380 mieszkańców i jedną osadę – Oban.

Miejsce jest jak sielskie Shire z powieści Tolkiena – urodziwa kraina hobbitów, istot niewielkich wzrostem, ale o wielkich sercach, pokojowych i przyjaznych podróżnym. Domy Oban zawieszone na klifach nad kilkoma zatokami toną w wielkich, kwiecistych ogrodach opierających się o zielone lasy deszczowe. Zimą na niebie falują zielone firany zórz polarnych. Wschody i zachody to osobne spektakle możliwości natury. Mieszkańcy są chętni gościom, bo żyją dziś przede wszystkim z turystów.

W czasie tegorocznej Wielkanocy Oban odwiedziło kilka tysięcy ludzi, większość to Nowozelandczycy z największych miast – Auckland, Wellington, bo i dla nich ta odległa o ponad 1000 km wyspa jest mało znana i egzotyczna. Choć na wyspie jest tylko 20 km dróg asfaltowych, to szlaków do wędrowania ponad 200 kilometrów.

Dla Oban był to więc czas żniw. Cała osada pracowała, by obsłużyć gości, którzy jedli, pili, spali, wędrowali, wypływali na pobliską wyspę ptaków – Ulwę – i na połowy ryb. Odwiedzali też lokalne muzeum, galerię potwornie drogich pamiątek; wykupywali wycieczki morskie itp., itd. Kolejka u Matta i Aliny Atkinsów stała na zewnątrz biura oferującego wycieczki łodzią i wędrowanie z przewodnikiem.

Dzień wcześniej rozmawiałam z Aliną w pustym biurze. Urodziła się w Niemczech, mieszkała w Australii, gdzie poznała Matta – nurka, żeglarza, potomka dwóch pokoleń rybaków z Rakiury. Po 14 latach pracy w parku narodowym Abla Tasmana na Wyspie Południowej Matt postanowił wrócić do swojego rodzinnego Shire i razem z żoną otworzyć biznes turystyczny. Mieszkają na wyspie od pięciu lat. Alina mówi, że choć turystów przybywa, to miejscowi opuszczają Rakiurę.

Sue sprzedająca w jedynym miejscowym sklepie z odzieżą mieszka w Oban od ponad pół wieku. Opowiadała, że w latach 60. XX w na wyspie żyło ponad 600 osób.

– Wtedy w Oban wszyscy pracowali na morzu, łowili ryby, ośmiornice i ostrygi. Łodzie to był jedyny środek transportu między zatokami. Elektryczność pojawiła się u nas w końcu lat 80. XX wieku. Drogi gruntowe pokonywaliśmy pieszo lub konno. Dziś wszyscy mamy tu samochody, internet, komórki, sklepy, regularne połączenia promowe i samoloty, ale widocznie to za mało, by ludzi zatrzymać. Młodzi wolą duże miasta. Wyjeżdżają na naukę i nie wracają – przyznaje.

Ser nad fiordem

Tendencje do opuszczania niewielkich izolowanych terenów są nie tylko w Nowej Zelandii. Wydaje się, że im wyższy poziom życia, tym bardziej ludzie ciągną do wielkich skupisk, w których później często skarżą się na samotność.

„Norwegia może stracić wiele ze swoich największych atrakcji turystycznych na skutek urbanizacji i wyludnienia wsi" – dowodzi Jan Dietz w „Dietz Foresight". Od lat bada on rozwój biznesu w lokalnych społecznościach na terenie całego kraju. „Staramy się zrozumieć przyszłość, zanim nadejdzie i i uderzy nas w twarz" – mówił barwnie Dietz (wypowiedź dla „Norway Post Kulturnett") w styczniu tego roku na konferencji Zielony Fiord 2020 w Geiranger.

To jedyne zamieszkane dziś miejsce (300 mieszkańców) na końcu najbardziej chyba rozreklamowanego fiordu Norwegii (rocznie pływa tutaj statkami ok. 600 tys. turystów). Prognozy na przyszłość takich wsi są jednak dość ponure.

Konrad Konieczny, który w Norwegii mieszkał, świetnie mówi po norwesku i napisał o niej przewodnik dla Pascala, podaje, że na występach stromych ścian Geirangerfjord znajdowało się wiele farm, ale ostatni mieszkańcy wyprowadzili się stamtąd w 1961 roku.

Byłam z Konradem dwa lata temu nad Sognefjord – najdłuższym norweskim fiordem ( i drugim w tej kategorii na świecie) – położonym bardziej na południe od Geirangerfjord. Tutaj wciąż funkcjonuje wiele małych osad przytulonych do stromych ścian fiordu. Taka jest na przykład Undredal, do której dotarliśmy łodzią. We wsi stoi najmniejszy kościół w Norwegii z XII w., a mieszka tam mniej niż sto osób. Ich sposobem na przetrwanie jest hodowla kóz i wyrób jedynego w swoim rodzaju sera geitost o karmelowym kolorze i słodko-ostrym smaku.

Do 1988 r. wioska nie miała lądowego połączenia ze światem. Przebity tunel umożliwił lokalnej społeczności większy kontakt z krajem. Mieszkańcy dobrze to wykorzystali. Stworzyli muzeum swojego sera, sklep firmowy, przygotowują degustacje dla grup turystów i sprzedają wyroby. Pojawiła się agroturystyka, gospodarze cały rok przyjmują gości, organizują imprezy, festyny, jarmarki.

Ratunek ?w tunelach

Według Dietza urbanizacja Norwegii osiągnie apogeum w 2030 roku. Do tego czasu wiele wiosek czeka wyludnienie lub znajdą się na jego granicy. Paradoksalnie poprawi to ich sytuację, bo staną się same w sobie atrakcją. W celu zachowania populacji w takich miejscach ludzie muszą jednak mieć pomysł na życie, jak w Undredal, a także entuzjazm do jego wspólnej realizacji

Tunele przebijane przez góry do izolowanych osiedli to także na Islandii często jedyna szansa na zatrzymanie wyludnienia wsi. W tym północnym wyspiarskim kraju wielkości jednej trzeciej Polski w jego stolicy – Rejkiawiku – i okolicach mieszka dziś dwie trzecie populacji.