Jak utworzyć muzeum w gminie

Wymagania związane z utworzeniem muzeum określono w ustawie o muzeach (dalej u.m.). Zgodnie z jej art. 4 – w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się przepisy ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (dalej u.d.k.). Nazwy: muzeum można używać tylko w odniesieniu do jednostki, która jest muzeum w rozumieniu tej ustawy >patrz ramka (tak w rozstrzygnięciu nadzorczym wojewody śląskiego z 27 lipca 2011 r. znak NP/II/0911/313/11, DzUrz woj. śląsk. z 2011 r. nr 183, poz. 3452).

Utworzenie muzeum przez gminę wymaga dokonania poniższych czynności.

Krok 1. Ustalenie danych instytucji kultury i jej utworzenie

Zgodnie z art. 2 u.d.k. formami organizacyjnymi działalności kulturalnej, o której mowa w tej ustawie, są m.in. muzea. W art. 9 ust. 1 u.d.k. przewidziano, że jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym. Przepis ten nie daje samorządom możliwości prowadzenia działalności w zakresie kultury w innej formie organizacyjnoprawnej. Muzeum tworzone przez gminę musi mieć formę instytucji kultury (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 4 kwietnia 2001 r., znak SA/Sz 2268/00, LEX nr 49253). Zgodnie z art. 11 ust. 1 u.d.k. gmina jako organizator instytucji kultury (w rozpatrywanym przypadku muzeum) wydaje akt o utworzeniu tej instytucji, w którym określa m.in. jej przedmiot działania, nazwę i siedzibę. Wymaga to uchwały rady gminy. Zgodnie z art. 13 ust. 1 u.d.k. instytucja kultury (muzeum) działa na podstawie aktu o jej utworzeniu i statutu nadanego przez gminę. Muzeum musi mieć więc także statut. Wymagania związane z nadaniem statutu muzeum określono w przepisach u.m.

Krok 2. Uzgodnienie i nadanie statutu

W art. 6 ust. 1 u.m. przewidziano, że muzeum działa na podstawie statutu nadanego przez tworzący je pomiot (gminę), w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (jest nim Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Statut nadaje się dwuetapowo. Pierwszym statutem nadanym muzeum jest statut muzeum w organizacji, który zawiera postanowienia regulujące proces organizowania muzeum i obowiązuje do czasu zakończenia tego procesu. Dniem zakończenia organizowania muzeum jest dzień otwarcia wystawy stałej (art. 6 ust. 3 u.m.).

Następnie, po dniu zakończenia organizowania muzeum, nadaje się mu statut zgodnie z wymaganiami określonymi w art. 6 ust. 2 u.m. Statut muzeum powinien określać w szczególności:

- nazwę, teren działania i siedzibę muzeum,

- zakres działania,

- rodzaj i zakres gromadzonych zbiorów,

- organ zarządzający i nadzorujący oraz organy doradcze i sposób ich powoływania,

- źródła finansowania działalności muzeum,

- zasady dokonywania zmian w statucie oraz

- zasady prowadzenia dodatkowej działalności gospodarczej (art. 9 u.m.), jeżeli muzeum zamierza prowadzić taką działalność.

Zgodnie z art. 5 ust. 4 pkt 3 u.m. sprawowanie nadzoru nad muzeum należy do obowiązków podmiotu tworzącego to muzeum (gminy). Nadzór nad muzeami i kontrola ich działalności należy także do kompetencji ministra właściwego do spraw kultury (art. 6a ust. 1 pkt 2 i art. 8 u.m.). Muzeum jest zarządzane i reprezentowane na zewnątrz przez dyrektora, powołanego na zasadach określonych w art. 15 lub art. 16 u.d.k. Statut muzeum może przewidywać także utworzenie stanowiska zastępcy lub zastępców dyrektora. W takim przypadku w statucie trzeba określić liczbę stanowisk zastępców oraz tryb ich powoływania i odwoływania. W myśl art. 11 ust. 1 u.m. przy muzeum utworzonym przez gminę musi działać rada muzeum, której członków powołuje gmina.

Rada muzeum liczy od 5 do 15 członków. Do obowiązków rady należy m.in. sprawowanie nadzoru nad wypełnianiem przez muzeum jego powinności wobec zbiorów i społeczeństwa. Szczegółowy tryb pracy rady określa uchwalony przez nią regulamin. Zgodnie z art. 12 u.m. w muzeum mogą działać także kolegia doradcze utworzone przez dyrektora, z jego inicjatywy lub na wniosek co najmniej połowy zatrudnionych w nim muzealników (czyli pracowników zatrudnionych w muzeum na stanowiskach, na których realizuje się zadania związane z gromadzeniem i naukowym opracowywaniem zbiorów oraz na innych stanowiskach wymienionych w art. 32 ust. 1 u.m.). Tryb działania kolegiów doradczych, ich skład osobowy i organizację określa statut muzeum. Przykładowy statut muzeum jest dostępny na stronie internetowej ministerstwa kultury (http://www.mkidn.gov.pl). Utworzenie muzeum i nadanie mu pierwszego statutu może być objęte jedną uchwałą rady gminy.

Przykład 1

Uchwałą nr XXX/269/16 Rady Miasta Puławy z 14 listopada 2016 r. (Dz.Urz. woj. lubel. z 2016 r. poz. 4554) utworzono gminną instytucję kultury pod nazwą Muzeum Czartoryskich w Puławach (w organizacji) oraz nadano jej statut w brzmieniu stanowiącym załącznik do tej uchwały. W statucie muzeum przewidziano m.in., że:

- kieruje nim dyrektor powoływany i odwoływany przez Prezydenta Miasta Puławy,

- ogólny nadzór nad muzeum sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, a nadzór bezpośredni - prezydent miasta Puławy,

- przy muzeum działa Rada Muzeum składająca się z 5 członków, których powołuje i odwołuje Rada Miasta Puławy, a

- dyrektor muzeum może tworzyć kolegia doradcze o charakterze stałym lub do realizacji konkretnego zadania.

Statut ten obowiązuje do czasu zakończenia organizowania muzeum, czyli do dnia otwarcia pierwszej wystawy stałej, a zmian statutu dokonuje się w trybie określonym dla jego nadania.

Przykład 2

W uchwale nr XVIII/161/16 Rady Miejskiej w Lubinie z 31 maja 2016 r. w sprawie utworzenia miejskiej instytucji kultury pod nazwą Muzeum Historyczne w Lubinie i nadania jej statutu (Dz.Urz. woj. dolno. z 2016 r. poz. 2839) przewidziano, że dyrektor kieruje działalnością muzeum przy pomocy zastępcy. Zastępcę powołuje i odwołuje dyrektor po zasięgnięciu opinii prezydenta miasta Lubina. Również w tej uchwale przewidziano tworzenie kolegiów doradczych przez dyrektora muzeum. Przyjęto, że w skład kolegium wchodzą pracownicy merytoryczni muzeum i osoby spoza muzeum. Członkowie kolegium są powoływani i odwoływani przez dyrektora. Posiedzenia kolegium zwołuje dyrektor z inicjatywy własnej lub na wniosek członka kolegium. Kolegium wyraża opinie w formie uchwał podejmowanych zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy składu, a w razie równej liczby głosów decyduje głos przewodniczącego.

Zgodnie z art. 13 ust. 3 u.d.k. organizację wewnętrzną muzeum określa regulamin organizacyjny nadawany przez dyrektora tej instytucji, po zasięgnięciu opinii organizatora muzeum (gminy) oraz opinii działających w muzeum organizacji związkowych i stowarzyszeń twórców. Jak zwrócono uwagę w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 5 marca 2008 r. (sygn. III SA/Wr 632/07, LEX nr 506824), przepisy nie uprawniają rady gminy do określania w statucie muzeum jego schematu organizacyjnego, gdyż o tym decyduje dyrektor w regulaminie.

Krok 3. Uzyskanie osobowości prawnej i rozpoczęcie działalności

W myśl art. 14 ust. 1 u.d.k. instytucje kultury uzyskują osobowość prawną i mogą rozpocząć działalność z chwilą wpisu do rejestru prowadzonego przez organizatora (w tym przypadku gminę). Instytucja kultury podlega wpisowi do rejestru z urzędu. Sposób prowadzenia rejestru określa rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 26 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu prowadzenia i udostępniania rejestru instytucji kultury (DzU z 2012 r. poz. 189). Zgodnie z art. 27 ust. 1 u.d.k. instytucja kultury samodzielnie gospodaruje przydzieloną i nabytą częścią mienia oraz prowadzi samodzielną gospodarkę w ramach posiadanych środków, kierując się zasadami efektywności ich wykorzystania. Podkreśla się, że instytucja kultury jako osoba prawna jest odrębnym w stosunku do gminy podmiotem prawa, z własnym majątkiem, środkami trwałymi, przychodami i kosztami (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 5 grudnia 2001 r., sygn. SA/Sz 733/01, LEX nr 49969).

Na podstawie art. 5b u.m. minister właściwy do spraw kultury prowadzi w Biuletynie Informacji Publicznej wykaz muzeów, zawierający m.in. nazwę i adres siedziby muzeum oraz nazwę podmiotu, który utworzył muzeum. Podmiot, który utworzył muzeum, jest obowiązany przekazać te informacje w terminie nie dłuższym niż 3 miesiące od dnia utworzenia muzeum, a w razie ich zmiany – w terminie nie dłuższym niż miesiąc od zmiany.

Opłaty za wstęp do muzeum ustala się zgodnie z art. 10 u.m. Wymagania, jakie trzeba spełnić w związku z zabezpieczaniem zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą, określa rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 2 września 2014 r. (DzU z 2014 r. poz. 1240).

Krok 4. Uzyskanie statusu muzeum rejestrowanego

W razie wysokiego poziomu merytorycznej działalności i znaczenia zbiorów możliwe jest uzyskanie wpisu muzeum do Państwowego Rejestru Muzeów prowadzonego przez ministra właściwego do spraw kultury (art. 13 u.m.). Sposób prowadzenia tego rejestru, wzór wniosku o wpis, warunki i tryb dokonywania wpisów oraz okoliczności, w jakich można zarządzić kontrolę w celu ustalenia, czy muzeum nadal spełnia warunki wpisu do Państwowego Rejestru Muzeów określa rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 13 maja 2008 r. (DzU z 2008 r. nr 91, poz. 567).

Przykład 3

Załóżmy, że, zdaniem gminy, istnieją podstawy do wpisania utworzonego przez nią muzeum do Państwowego Rejestru Muzeów. W takim przypadku gmina może wystąpić do ministra właściwego do spraw kultury o wpisanie muzeum do tego rejestru - z własnej inicjatywy, na wniosek dyrektora muzeum lub na wniosek kolegium doradczego działającego w muzeum. Do wniosku o wpis trzeba dołączyć dokumenty mające stanowić podstawę wpisu, a w szczególności akt o utworzeniu muzeum, statut i regulamin organizacyjny muzeum. Wniosek o wpisanie muzeum do rejestru opiniuje komisja kwalifikacyjna, której członków powołuje minister. Po uzyskaniu opinii komisji, minister wydaje decyzję o wpisie lub odmowie wpisu do rejestru.

Z dniem wpisu do Państwowego Rejestru Muzeów muzeum uzyskuje uprawnienie do używania nazwy: muzeum rejestrowane. Korzysta ono ze szczególnej ochrony i pomocy finansowej państwa. Takiemu muzeum przysługuje prawo pierwszeństwa zakupu od podmiotów prowadzących działalność polegającą na oferowaniu do sprzedaży zabytków oraz prawo pierwokupu zabytku sprzedawanego na aukcji (art. 20 u.m.).

W muzeum rejestrowanym utworzonym przez jednostkę samorządu terytorialnego można – za zgodą ministra właściwego do spraw kultury, po zasięgnięciu opinii działającej przy nim Rady do Spraw Muzeów – powierzyć uprawnienia samorządu, w zakresie nadzoru oraz powoływania i odwoływania dyrektora muzeum, radzie powierniczej (art. 17-19a u.m.).

podstawa prawna: art. 1-4, art. 5 ust. 1 i ust. 3-6, art. 5b, art. 6 ust. 1-4, art. 6a ust. 1 pkt 2, art. 7-20 ustawy z 21 listopada 1996 r. o muzeach (tekst jedn. DzU z 2017 r. poz. 972 ze zm.)

podstawa prawna: art. 2, art. 9, art. 10-11, art. 13 ust. 1 i 3, art. 14, art. 15-17, art. 27 ustawy z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jedn. DzU z 2017 r. poz. 862)

Definicja ustawowa

Muzeum jest jednostką organizacyjną nienastawioną na osiąganie zysku, której celem jest: