Andrzej Kubisiak: Nadchodząca recesja nie musi oznaczać skoku bezrobocia

Miesięczny Indeks Koniunktury, który PIE i BGK obliczają na podstawie ankiety wśród szerokiej grupy przedsiębiorstw, zmalał w maju do 104,9 pkt ze 108,6 pkt w kwietniu. W dość krótkiej historii MIK, sięgającej początku 2021 r., to jedna z największych zniżek. Ale wskaźnik utrzymał się wyraźnie powyżej 100 pkt, co oznacza, że więcej firm raportuje poprawę swojej sytuacji niż jej pogorszenie. Tymczasem w komentarzu do tego wyniku napisał pan, że „przed nami kwartały spowolnienia, które będą prowadzić do zmniejszania wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji do technicznej recesji”. Skąd ten pesymizm?

Najnowszy odczyt MIK to jeden z pierwszych zwiastunów spowolnienia gospodarczego. Ostatnio wzrost aktywności ekonomicznej był bardzo szybki. Zwyżki PKB wynosiły 7–8 proc. rok do roku. Widzimy jednak kilka sygnałów ochłodzenia koniunktury. Po pierwsze, więcej przedsiębiorstw – zarówno przemysłowych, jak i usługowych – odnotowało w kwietniu spadek sprzedaży niż wzrost. Po drugie, ponownie, jak od początku 2022 r., poniżej poziomu neutralnego (100 pkt – red.) utrzymał się wskaźnik nowych zamówień składanych w firmach. Po trzecie, poniżej poziomu neutralnego jest też wskaźnik dynamiki inwestycji. Największy niepokój budzą jednak wyniki MIK w podziale na branże. Wygląda na to, że spowolnienie zacznie się w sektorze przemysłowym, gdzie oceny koniunktury maleją już trzeci miesiąc z rzędu.

W ostatnich latach polski przemysł był wyjątkowo odporny na zawirowania w globalnej gospodarce. W czasie pandemii szybkiego wzrostu produkcji nie powstrzymały braki komponentów i związana z tym słabość przemysłu u niektórych naszych partnerów handlowych. Także wojna w Ukrainie jak dotąd nie uderzyła mocno w nasz sektor przemysłowy. To się zmieni?

Inwazja Rosji na Ukrainę wzmogła te zagrożenia makroekonomiczne, z którymi mieliśmy do czynienia już wcześniej. Sektor przemysłowy boryka się z bardzo szybkim wzrostem kosztów energii. Aż 85 proc. firm ocenia, że ceny energii to dla nich bariera prowadzenia działalności gospodarczej. W żadnej innej branży ten odsetek nie jest tak wysoki. Kolejną ważną barierą rozwoju dla przemysłu – chociaż to akurat największy problem dla ogółu przedsiębiorstw – jest niepewność sytuacji gospodarczej. Trzecim hamulcem przemysłu są braki podażowe. To zjawisko, które pojawiło się w związku z pandemią, nasiliła wojna w Ukrainie oraz ostatnie antyepidemiczne restrykcje w Chinach. Przy czym skutków tych ostatnich jeszcze w pełni nie odczuliśmy, one będą się pogłębiały.

Wzrost kosztów energii przyspieszył po ataku Rosji na Ukrainę, ale rozpoczął się wcześniej. Tymczasem jeszcze pod koniec 2021 r. przedsiębiorstwa dobrze sobie z tym problemem radziły. Ogólnie środowisko wysokiej inflacji zdawało się im sprzyjać. Koszty wprawdzie rosły, ale firmy były w stanie przerzucać je na odbiorców swoich towarów i usług. W rezultacie rentowność firm w IV kwartale 2021 r. była najwyższa od co najmniej 2016 r. Teraz wzrost kosztów stał się rzeczywistym problemem?

To jest dobre pytanie. Przez dekadę przed pandemią rentowność firm była w trendzie spadkowym, bo konkurencja cenowa była silna. Ale ostatnio, w warunkach rozpędzonej gospodarki, gdy konsumpcja szybko rosła, firmy miały możliwość przerzucania wyższych kosztów na ceny końcowe i jeszcze do tego poprawiania swoich marż. Firmy mogły uzasadniać podwyżki cen rosnącymi kosztami, więc nie budziło to dużych kontrowersji. W 2021 r. w większości branż rentowność przedsiębiorstw była rekordowa, a początek 2022 r. prawdopodobnie wciąż był dla firm dobrym okresem. Część tej inflacji, którą widzieliśmy w ostatnich miesiącach, to właśnie był efekt wzrostu marż zysku. To świadczy też o pewnej zachowawczości firm w warunkach chronicznej niepewności, którą widać w naszych badaniach. Przedsiębiorstwa starają się budować poduszki finansowe w okolicznościach, które im sprzyjają. A przyzwolenie konsumentów na wzrost cen to są takie sprzyjające okoliczności.

Ciekawy w majowym MIK jest wątek zatorów płatniczych. Niemal połowa firm (49 proc.) wskazuje na zatory płatnicze jako barierę w prowadzeniu działalności biznesowej i od kilku miesięcy ten odsetek szybko rośnie. Przybywa też firm, które narzekają na koszty finansowania. To jest konsekwencja wzrostu stóp procentowych? Zwykle w tym kontekście mówi się o problemach gospodarstw domowych, rzadko zaś o tym, co zaostrzanie polityki pieniężnej oznacza dla firm.

Odpowiedzi związane z zatorami płatniczymi można uważać za pewien wskaźnik wyprzedzający koniunktury. Wzrost odsetka firm, które dostrzegają ten problem, oznacza, że obsługa wierzytelności przez ich kontrahentów się psuje. To może świadczyć o problemach płynnościowych w sektorze przedsiębiorstw. Z drugiej strony widzimy, że rosną koszty kredytowania się. To jest wprost związane z podwyżkami stóp procentowych. Wiemy, że efekty zacieśniania polityki pieniężnej pojawiają się z opóźnieniem. To zacieśnienie trwa już od października i zaczyna być odczuwalne.

Czy PIE ma już w prognozach recesję, o której wspominał pan w przywołanym na początku naszej rozmowy komentarzu?

Trudno, żeby tego zjawiska w naszych prognozach nie było. Wszystko wskazuje na to, że pierwszy kwartał br. był dla gospodarki bardzo udany, wzrost PKB przebił 8 proc. rok do roku. Skoro w całym roku ekonomiści przeciętnie oczekują wzrostu PKB o około 3,5 proc., a nasza prognoza jest podobna, to kolejne kwartały muszą przynieść mocne spowolnienie wzrostu rok do roku. To będzie oznaczało co najmniej dwa z rzędu spadki PKB kwartał do kwartału (tak zwykle definiuje się recesję – red.). Nie wydaje mi się, żeby to była kontrowersyjna teza. Pytanie jest raczej o to, jaki dokładnie będzie przebieg tego zjawiska. My sądzimy, że spowolnienie zacznie się w przemyśle i dopiero potem rozleje się na inne sektory. Chociaż – i to jest optymistyczna informacja – póki co na dość odporny wygląda sektor budowlany i to po mimo wzrostu kosztów i trudności z dostępem do pracowników.

Dla przeciętnego Polaka recesja może być niepokojąca, o ile doprowadzi do pogorszenia sytuacji na rynku pracy: wyhamowania wzrostu zatrudnienia, a może nawet spadku, i wyhamowania wzrostu płac. Czy tak się stanie?