Zamknięty w DPS bez szans na wolność - dziś wyrok TK

Postępowanie w tej sprawie zainicjował jesienią 2015 r.  Rzecznik Praw Obywatelskich. Do jego Biura trafiła sprawa pana K., który  od kilkunastu lat jest zamknięty  w Domu Pomocy Społecznej i bezskutecznie alarmuje sądy, że nie ma powodu, by go tam trzymać.

Ubezwłasnowolnienie bez odwołania

Pan K. choruje psychicznie i brat doprowadził do jego ubezwłasnowolnienia, a następnie – występując już jako opiekun prawny pana K. - do umieszczenia go w Domu Pomocy Społecznej. Takie postępowanie jest zgodne z polskim prawem i pan K. nie może doprowadzić do wszczęcia procedury sprawdzającej, czy nadal musi być trzymany w zamknięciu. Trybunał Konstytucyjny ma rozstrzygnąć, czy przepisy, które pozwalają na takie traktowanie osób całkowicie ubezwłasnowolnionych z powodu choroby, niepełnosprawności, czy wieku – są zgodne z konstytucją (K 31/15).

- Procedura sądowa w przypadku wniosku opiekuna o umieszczenie w DPS jest taka, że sąd nie musi nawet wysłuchać niepełnosprawnego (najczęściej nawet go nie widzi). Do tego polskie prawo nie daje osobie ubezwłasnowolnionej szansy na to, by niezależny ekspert sprawdził, czy rzeczywiście wymaga ona umieszczenia w DPS nawet, jeśli jej stan zdrowia się poprawił albo znalazła się osoba, która chce się ubezwłasnowolnionym opiekować - uważa RPO.

Sprawa pana K. ma długą historię. W 2012 r. trafiła przed Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (gdzie pana K. reprezentował prawnik Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Adam Bodnar). ETPC orzekł na korzyść pana K. i przyznał mu 10 tysięcy euro odszkodowania od państwa polskiego. Trybunał określił przy tym trzy minimalne warunki, jakie muszą zostać spełnione dla zaistnienia „zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby umysłowo chorej" - za wyjątkiem przypadków nagłych, należy w sposób wiarygodny wykazać, że:

- dana osoba jest umysłowo chora, to znaczy istnienie choroby psychicznej zostało stwierdzone przez właściwy organ na podstawie obiektywnej wiedzy medycznej;

- rodzaj i stopień zaawansowania choroby psychicznej uzasadnia przymusowe odosobnienie pacjenta;

- zasadność trwającego odosobnienia zależy od stopnia przewlekłości choroby.

Mimo korzystnego orzeczenia ETPCz historia pana K. jeszcze nie zakończyła się  dla niego happy endem: z informacji RPO wynika, że pan K. nadal wbrew własnej woli przebywa w Domu Pomocy Społecznej.

DPS-y nie są bez winy

Rzecznik Praw Obywatelskich na bieżąco monitoruje sytuację ubezwłasnowolnionych mieszkańców domów pomocy społecznej w ramach realizacji zadań Krajowego Mechanizmu Prewencji - niezależnego organu, który przeciwdziała torturom i okrutnemu traktowaniu sprawdzając sytuację osób pozbawionych wolności – w więzieniach, zakładach poprawczych, szpitalach psychiatrycznych czy właśnie DPS.

Ze skarg i wniosków, które otrzymuje Rzecznik wynika bowiem, że ta forma zapewnienia opieki ubezwłasnowolnionym nie zawsze jest dla nich najlepsza. Nie pozwala bowiem na uwzględnienie indywidualnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami, ani zapewnienie im odpowiedniego wsparcia niezbędnego do pełnego włączenia w społeczeństwo. Prowadzone przez RPO wizytacje potwierdzają liczne nieprawidłowości w zakresie przyjmowania osób całkowicie ubezwłasnowolnionych do DPS.

Pracownicy domów pomocy społecznej nie zawsze weryfikują, czy opiekun prawny, na wniosek którego umieszczono osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną w domu pomocy społecznej, uzyskał w tym zakresie zgodę sądu opiekuńczego. W wielu przypadkach podpisy na oświadczeniach o zapoznaniu się z prawami i obowiązkami mieszkańca odbierane są wyłącznie od opiekuna prawnego osoby ubezwłasnowolnionej. Zdarza się także, że z regulaminem domu oraz prawami i obowiązkami mieszkańców zapoznawani są jedynie opiekunowie prawni osób ubezwłasnowolnionych. Pracownicy BRPO ujawnili przypadek wielokrotnego przenoszenia osoby ubezwłasnowolnionej pomiędzy domami pomocy społecznej na wniosek opiekuna będącego jednocześnie pracownikiem jednego z DPS, przy czym żadna z tych decyzji nie była poprzedzona stosowną zgodą sądu opiekuńczego. Rzecznikowi nie jest też znany żaden przypadek, w którym osoba całkowicie ubezwłasnowolniona skutecznie zainicjowałaby postępowanie o jej zwolnienie z domu pomocy społecznej z uwagi na zmianę okoliczności faktycznych (przykładowo poprawę stanu zdrowia lub możliwość sprawowania faktycznej opieki przez osobę bliską poza domem pomocy społecznej).