Pani X przeszła na emeryturę rolniczą w 2007 r. i zaczęła ją pobierać. Po ponad 5 latach, decyzją z 2013 r., organ rentowy zakwestionował podleganie przez nią ubezpieczeniom. Oznaczało to, że pani X zabrakło stażu, aby nabyć prawo do emerytury. Organ rentowy wstrzymał jej wypłatę emerytury z powodu utraty uprawnień do niej. Jednocześnie orzekł o nieprzysługiwaniu emerytury od samego początku i zobowiązał kobietę do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Pani X odwołała się od obu decyzji. Po długiej batalii sądowej wygrała – sąd uznał, że organ rentowy nie miał racji kwestionując okresy ubezpieczenia, a tym samym emerytura przysługiwała. Decyzje zostały uchylone.
Po przegranym procesie organ rentowy wydał decyzję o ponownym ustaleniu wysokości emerytury i wypłacił ją z wyrównaniem od 2013 r. Nie zapłacił jednak odsetek. W związku z tym pani X zwróciła się z wnioskiem o zapłatę ustawowych odsetek (przy czym od 1 stycznia 2016 r. chodzi o ustawowe odsetki za opóźnienie) od kwot kolejnych niezapłaconych w terminie emerytur. Organ rentowy odmówił. Uzasadnił to tym, że sąd apelacyjny rozpoznający sprawę nie stwierdził odpowiedzialności organu rentowego za zaistniałą sytuację. Tymczasem zgodnie z art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS: „W razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Organ odwoławczy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzialność organu rentowego".
Kwestia zapłaty odsetek wymaga rozważenia w dwóch wariantach. Po pierwsze – gdy chodzi o ustalenie prawa do świadczenia. Po drugie – gdy organ rentowy nie ustalał prawa do świadczenia, a jego odpowiedzialność wynika z tego, że bezprawnie zaprzestał wypłacania emerytury, do której prawo zostało ustalone wcześniej.
Ustalenie prawa
W myśl art. 85 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 1778 ze zm.; dalej: ustawa systemowa): „jeżeli organ rentowy – w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych – nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności".
To podstawowy przepis dający podstawę do dochodzenia odsetek od świadczeń ubezpieczeniowych. W sprawie chodziło o emeryturę rolniczą, czyli zastosowanie miała ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 2336 ze zm.; dalej: usr). Zgodnie zaś z jej art. 52 ust. 2 „zasady ustalania odsetek za opóźnienia w wypłacie świadczeń określają przepisy emerytalne oraz przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa".
Załóżmy, że Prezes KRUS prawidłowo przyjął, że w niniejszej sprawie stosuje się art. 118 ust. 1a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2018 r., poz. 1270; dalej: ustawa emerytalna).
W wyroku sądu apelacyjnego, który zapadł w sprawie, sąd ten nie zawarł żadnego rozstrzygnięcia odnośnie odpowiedzialności organu za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Nie oznacza to jednak, że ubezpieczonej odsetki nie przysługują.
Sąd Najwyższy w uchwale z 24 marca 2011 r. w sprawie I UZP 2/11 uznał, że „brak orzeczenia organu odwoławczego o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, o którym mowa w artykule 118 ust. 1a ustawy emerytalnej nie pozbawia ubezpieczonego prawa do odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia". Zdaniem SN, „zamieszczenie w sentencji wyroku rozstrzygnięcia co do odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji jest powinnością tego sądu, który zmieniając decyzję organu rentowego, przyznaje prawo do świadczenia. Jeżeli zatem prawo do świadczenia przyznaje sąd, ma obowiązek zamieszczenia z urzędu w sentencji swojego wyroku orzeczenia o odpowiedzialności organu rentowego tylko wtedy, gdy zmieniając wyrok sądu pierwszej instancji wraz z poprzedzającą go decyzją, przyznaje ubezpieczonemu prawo do świadczenia".
Kto zdobędzie Zielone Orły "Rzeczpospolitej"?
SN dalej stwierdza, że „niezamieszczenie w sentencji wyroku orzeczenia w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji oznacza, iż sąd w istocie nie wyjaśnił i nie rozstrzygnął tej kwestii. W kolejnym procesie sądowym, w którym wnioskodawca domaga się wypłaty odsetek od przyznanego z opóźnieniem świadczenia, dopuszczalne, a wręcz konieczne, jest prowadzenie postępowania dowodowego na tę okoliczność".
W tej samej uchwale znajdziemy odwołanie do wcześniejszego orzecznictwa: „W sytuacji, gdy (...) wydanie niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej przyznania świadczenia jest skutkiem niewłaściwej subsumcji ustalonego prawidłowo stanu faktycznego, skorygowanej dopiero przez sąd rozpoznający odwołanie od zaskarżonej decyzji, należy przyjąć, iż możliwe było terminowe ustalenie uprawnień wnioskodawcy do świadczenia, a opóźnienie w tym względzie nastąpiło z przyczyn, za które organ ten ponosi odpowiedzialność, nawet jeśli nie można mu zarzucić braku należytej staranności w wykładni i stosowaniu prawa (wyroki SN z 27 września 2002 r., II UK 214/02; z 22 kwietnia 2004 r., III UK 1/04; z 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04, z 14 września 2007 r., III UK 37/07)".
Z orzecznictwa wynika również, że „gdy opóźnienie w ustaleniu prawa do świadczenia było spowodowane okolicznościami, za które odpowiada organ rentowy, termin ten liczony jest od dnia, w którym organ rentowy, gdyby działał prawidłowo, powinien był ustalić prawo do świadczenia" (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 18 stycznia 2018 r., III AUa 2389/16).
Gdyby uznać, że chodziło o ustalenie prawa do świadczenia, oznaczałoby to, że sąd popełnił błąd nie zamieszczając w sentencji wyroku rozstrzygnięcia w kwestii odpowiedzialności Prezesa KRUS, które to rozstrzygnięcie był zobowiązany zamieścić w wyroku z mocy prawa. Wtedy w postępowaniu przed sądem z odwołania od decyzji odmawiającej odsetek należy ustalić odpowiedzialność Prezesa KRUS za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji ustalającej prawo lub wysokość świadczenia.
Tak będzie także w innych przypadkach, gdy organ rentowy odmawia emerytury – przyznania tego świadczenia.
Brak wypłaty
W drugim wariancie należy przyjąć, że przedmiotem rozpoznania przez sąd odwoławczy nie było ustalenie prawa do emerytury. Sąd rozstrzygał, czy ją zabrać. Odwołanie pani X nie dotyczyło bowiem decyzji odmawiającej ustalenia prawa do emerytury. Uchylone decyzje dotyczyły podlegania ubezpieczeniom i wstrzymania wypłaty świadczenia. Sąd odwoławczy stwierdził zaś jedynie, że prawo do emerytury rolniczej przysługiwało pani X i dalej przysługuje.
Skoro tak, to nie ma podstawy do zastosowania art. 118 ust. 1 i ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Być może właśnie dlatego wyrok sądu odwoławczego nie zawierał żadnego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego – bo sąd ten nie był zobowiązany do jego zamieszczania w wyroku.
W takim wypadku zastosować należy jedynie przywołany wcześniej art. 85 ust. 1 ustawy systemowej. W postępowaniu z odwołania od decyzji odmawiającej wypłaty odsetek sąd musi ustalić, czy opóźnienie w wypłacie świadczeń jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność.
Odpowiedzialność organu
W stanie faktycznym Prezes KRUS wydał dwie obarczone poważnymi wadami prawnymi decyzje, którymi na ponad 5 lat w sposób bezprawny pozbawił ubezpieczoną emerytury. Gdyby nie te decyzje, kobieta pobierałaby emeryturę przez cały okres, tj. od jej przyznania do dnia dzisiejszego.
Jak wskazuje się w orzecznictwie „okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności" jest bardziej zbliżone znaczeniowo do używanego w przepisach pojęcia „przyczyn niezależnych" od danego podmiotu. To oznacza, że organ rentowy jest zobowiązany do uiszczenia odsetek od należności głównej zarówno wtedy, gdy można przypisać mu winę w zaistniałym uchybieniu terminowi do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia, jak i wtedy, gdy opóźnienie jest konsekwencją zdarzeń od niego zależnych, choć niezawinionych (wyroki z 7 października 2004 r., II UK 485/03 i z 21 kwietnia 2009 r., I UK 345/08)".
Wydanie błędnych decyzji było zdarzeniem zależnym od Prezesa KRUS. Jak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 6 sierpnia 2015 r. (III AUa 1923/14): „Wydanie przez organ rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej wypłaty świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem, zwłaszcza, gdy ubezpieczony wykazał wszystkie przesłanki świadczenia, oznacza, że opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, choćby nie można było mu zarzucić niestaranności w wykładni i zastosowaniu prawa".
Podobnie należy potraktować wydanie decyzji, która w bezprawny sposób uchyliła prawo do należnego świadczenia emerytalnego lub wstrzymała jego wypłatę. ?
Autorka jest radcą prawnym
>Procenty z urzędu
Zgodnie § 4 ust. 1 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 1 lutego 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczeń społecznych (DzU nr 12, poz. 104), odsetki wypłaca się z urzędu łącznie z wypłatą opóźnionego świadczenia. Ponadto w myśl z § 4 ust. 2 pkt 1 tego rozporządzenia, jeżeli odsetki nie zostały wypłacone łącznie z wypłatą opóźnionego świadczenia, wypłaca się je nie później niż łącznie z wypłatą świadczenia w następnym terminie jego płatności, gdy dotyczą świadczenia okresowego. Oznacza to, że Prezes KRUS pozostaje w zwłoce w związku z wypłatą ww. odsetek.
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 18 stycznia 2018 r. (III AUa 2389/16) stwierdzono odnośnie ww. 4 ust. 1 rozporządzenia, że „organ rentowy podejmując wypłatę opóźnionego świadczenia jest zobowiązany do wypłaty z urzędu także odsetek. Tym samym podejmując wypłatę świadczenia w decyzji wykonującej wyrok sądowy, w sytuacji gdy wyrok ten nie zawiera rozstrzygnięcia o odpowiedzialności ZUS za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, organ rentowy każdorazowo jest zobowiązany do samodzielnej oceny zasadności wypłaty także należności ubocznej".
Dodatkowo, jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 19 grudnia 2012 r. (III AUa 1008/12): „Odsetki nie są odrębnym świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, lecz świadczeniem akcesoryjnym, które w wypadku zaistnienia określonych w ustawie warunków powinno być przyznane i wypłacone przez organ rentowy bez wniosku ubezpieczonego".
