Odważne kazanie kardynała Dopfnera z 1960 roku

„Na słowa takie czekali Polacy od dawna”, komentowała wydawana przez katolickie kręgi polskiej emigracji w Londynie „Gazeta Niedzielna” z nieskrywanym entuzjazmem. „Czy właśnie rozpoczął się dialog z Polską?”, pytali z nadzieją katoliccy pacyfiści z Zachodnich Niemiec i sami sobie udzielali niemal euforycznych odpowiedzi. Te reakcje na kazanie wygłoszone 16 października 1960 roku przez biskupa Berlina, kardynała Juliusa Döpfnera, wskazują na znaczenie, jakie to wystąpienie mogło mieć dla procesu porozumienia polsko-niemieckiego.

Mimo że od końca drugiej wojny światowej minęło 15 lat, polscy i niemieccy katolicy nie nawiązali jeszcze ze sobą kontaktu, nie wspominając nawet o pojednaniu. Stało to w jaskrawej sprzeczności z zasadami ich wiary oraz przynależnością do jednej i tej samej, rzekomo braterskiej, wspólnoty. Trzeba jednak przyznać, że sytuacja wyjściowa była wyjątkowo niekorzystna. Wszak na wzajemnych relacjach ciążyły z jednej strony niewyobrażalne zbrodnie niemieckich narodowych socjalistów, a z drugiej – przejęcie przez Polskę jednej czwartej terytorium państwa niemieckiego połączone z, nierzadko brutalnym, wysiedleniem niemieckiej ludności.

Niemieccy katolicy postrzegali stosunki polsko-niemieckie podobnie jak przytłaczająca większość niemieckiego społeczeństwa. Wypierali ze świadomości zbrodnie hitlerowskie albo przypisywali wyłączną winę za nie małej grupie nazistowskich przywódców. Siebie samych postrzegali natomiast jako przeciwników i ofiary Trzeciej Rzeszy, które nie muszą krytycznie prześwietlać swego postępowania w minionych latach, nie wspominając już o jakimkolwiek zadośćuczynieniu pokrzywdzonym Polakom. Dogłębne rozliczenie się niemieckiego Kościoła ze swej postawy w czasach narodowego socjalizmu miało nastąpić dopiero później.

Niemieccy katolicy, którzy tabuizowali zbrodnie hitlerowskie na wschodzie Europy, poświęcali jednocześnie bardzo dużo uwagi wysiedleniu Niemców z terenów przejętych w 1945 r. przez Polskę. Biskupi potępiali je wielokrotnie jako „wołającą do nieba krzywdę”. Dało się słyszeć katolickie głosy twierdzące, że wysiedlenie było zbrodnią równą najgorszym przestępstwom hitlerowców czy wręcz jeszcze większą potwornością. Niemiecki Kościół prawie jednogłośnie domagał się rewizji granicy na Odrze i Nysie.

Na tym tle nie dziwi, że większość jego przedstawicieli nie widziała powodu do wykonywania jakichkolwiek gestów pojednania w kierunku polskich braci w wierze. Symptomatyczna była postawa środowisk katolickich „wypędzonych”, które wielokrotnie podkreślały, że w imię chrześcijańskich zasad rezygnują z zemsty i odwetu, nie wspominając przy tym ani słowem o wcześniejszych cierpieniach Polaków spowodowanych przez Niemców.

W połowie lat 50. w katolickich kręgach Republiki Federalnej dało się zaobserwować pierwsze oznaki przemiany. Przynajmniej niektórzy członkowie Kościoła dojrzeli do przekonania, że konieczna jest zmiana nieprzejednanej postawy wobec Polaków. Cóż jednak z tego, skoro nie mieli oni pomysłu, jak zburzyć mur uprzedzeń, pretensji i nienawiści. Właśnie wtedy kardynał Döpfner zdecydował się wygłosić kazanie, które miało potencjał, by doprowadzić do przełomu.

[srodtytul]Cierpienia wypędzonych jako pokuta[/srodtytul]

Döpfner nieprzypadkowo wygłosił je 16 października, w święto św. Jadwigi Śląskiej, urodzonej w Andechs w Bawarii żony Piasta śląskiego Henryka I Brodatego. Zaraz na początku wskazał na „łączącą narody miłość” Jadwigi, która powinna służyć katolikom jako punkt orientacyjny. Przypomniał też, że narodowi polskiemu wyrządzono w latach 1939 – 1945 „wołającą do nieba krzywdę”: „Państwo polskie zostało podzielone, niezliczeni Polacy zamordowani, a naród potraktowany jak słowiańscy podludzie i niewolnicy”. Ale i Niemców spotkała później „wielka krzywda”. Wschodnie tereny Niemiec przyłączono do Polski, a ich ludność wypędzono z dziedziczonej od pokoleń ojcowizny. Dlatego właśnie Niemcy i Polacy zdają się być skazani na tkwienie „w diabelskim kręgu wzajemnych zarzutów”. Jedynym wyjściem jest chrześcijańskie nawrócenie. Zamiast „wzajemnie wyliczać sobie złe czyny”, jedni i drudzy powinni ze wstydem uklęknąć przy grobie świętej Jadwigi, wyznać swoją winę i prosić Boga o zmiłowanie.

Niemcy muszą ponadto, mówił dalej Döpfner, „mocno zakodować sobie” trzy fakty: po pierwsze nowa wojna jako sposób rozstrzygnięcia spornych kwestii z Polską absolutnie nie wchodzi w grę. Po drugie naród niemiecki może osiągnąć pokój po tym, co uczyniono w jego imieniu, jedynie za cenę bardzo dużych wyrzeczeń. I po trzecie wspólnota narodów i państw jest ważniejsza niż kwestie granic. Niemieckich wysiedlonych biskup wezwał do tego, by swoje cierpienie ofiarowali jako pokutę za zbrodnie, które zostały dokonane „w imieniu narodu niemieckiego”.

Przełomowy charakter kazania wynikał po części z odrzucenia tabu. Jako pierwszy hierarcha niemieckiego Kościoła biskup Berlina przyznał 15 lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, że Polacy byli ofiarami niemieckich zbrodni, i że późniejsze wysiedlenie Niemców i utratę niemieckich terenów wschodnich trzeba postrzegać nie w oderwaniu od zbrodni hitlerowskich, ale jako ich skutek.

Ale Döpfner poszedł jeszcze krok dalej. Zamiast, jak to było powszechne w RFN, podkreślać prawo wysiedlonych do powrotu, wezwał, aby potraktowali oni swój los jako ofiarę pokutną. A ponieważ jednocześnie stwierdził, że Niemcy muszą być gotowi do dużych wyrzeczeń, by osiągnąć pokój, i że kwestie graniczne są mniej istotne niż wspólnota narodów, powszechnie zinterpretowano jego kazanie jako apel do rodaków o pogodzenie się z utratą ziem na wschód od Odry i Nysy.

[wyimek]Kazanie kardynała Juliusa Döpfnera zostało zrozumiane jako apel do Niemców o pogodzenie się z utratą ziem na wschód od Odry i Nysy. I to właśnie najbardziej miano mu za złe[/wyimek]

To był bardzo odważny gest. Wzbudzona przez niego euforia polskich i niemieckich zwolenników pojednania szybko jednak przebrzmiała. Do przełomu nie doszło. Dlaczego? To pytanie długo pozostawało bez odpowiedzi. Nie dostarczała jej ani lektura archiwalnych gazet, ani kwerenda w archiwach państwowych i kościelnych. Dziś, równo 50 lat po kazaniu, można się jednak o odpowiedź pokusić.

Udzielają jej dwie opasłe teczki z listami, które Döpfner otrzymał po swoim kazaniu z całych Niemiec, oraz dołączone do nich komentarze adresata. Dotychczas zamknięte w magazynie berlińskiego Archiwum Archidiecezjalnego, niedostępne dla badaczy, są fascynującym świadectwem mentalności niemieckiego społeczeństwa A.D. 1960, a zarazem dowodem, że ziarno rzucone przez berlińskiego kardynała padło na wysoce niepodatny grunt.

[srodtytul]Apostoł zła i zdrajca ojczyzny[/srodtytul]

Wielu intelektualistów, w tym również „wypędzonych”, wyraziło mu w swych listach wdzięczność i pisało o „odważnym złamaniu tabu”, „zbawiennym i uwalniającym słowie” czy o „decydującym kroku na rzecz porozumienia między Niemcami i Polakami”. Bez porównania liczniejsze i dosadniejsze były jednak reakcje negatywne. Zwłaszcza wielu wysiedleńców okazywało swe „najgłębsze oburzenie” i „niewypowiedzianą rozpacz” spowodowaną owym „oburzającym”, „zupełnie niepojętym” kazaniem.

W niemałej części listów Döpfner został zaatakowany niezwykle ostro jako „apostoł zła” i „zdrajca ojczyzny”, który rozprzestrzenia „obrzydliwe kłamstwa historyczne”, popełnia „okropny gwałt na sprawiedliwości” i „zdradza i sprzedaje własny naród”. A jego „pisanina” jest po prostu „niesłychanie bezczelna i niesłychanie bezwstydna”.

Najbardziej miano kardynałowi za złe gotowość do rezygnacji z odzyskania utraconych na rzecz Polski terenów. Jest bowiem nieprawdopodobne, by „katolicki książę Kościoła sankcjonował bezprawie”. Prawdziwy pokój można osiągnąć tylko wtedy, gdy zrealizowana zostanie „idea samostanowienia narodów, która obejmuje również prawo do stron ojczystych”. Natomiast „na uznaniu wypędzenia milionów ludzi, na zgwałceniu prawa i etyki nie da się zbudować trwałego rozwiązania na przyszłość”.

Poza tym pochodzący z zachodnich Niemiec Döpfner nie ma prawa występować za zrzeczeniem się ziem wschodnich. „Ksiądz, Niemiec z Zachodu, chce nas, Niemców ze Wschodu, obarczyć ciężarem wojny zawinionej przez (całe) Niemcy?”. To „doprawdy mocne”, stwierdził ktoś z sarkazmem. „Czy Eminencja doradzałby również zrzeczenie się Bawarii?”, pytał ktoś inny.

Poglądy Döpfnera na winę i pokutę są jednostronne, tłumaczyli inni autorzy listów. Nie wolno bowiem podkreślać jedynie winy Niemców i przemilczać winę innych. Jak można być „tak okrutnie jednostronnym wobec narodu niemieckiego” i „tak bardzo mieszać naród niemiecki z błotem”, pytali oburzeni protestujący. Przecież również Niemcy cierpieli z rąk innych, choćby jako ofiary „nalotów bombowych na niewinnych” czy „masakr organizowanych przez partyzantów na naszych żołnierzach”. A Hitler nie był ani gorszy, ani lepszy od przywódców innych narodów, którzy od wieków znęcają się nad ludźmi, wykorzystują ich i wyniszczają. „Nie wybielając czynów Hitlera (…), my Niemcy, nie mamy powodu, by wić się w pyle”.

Część autorów listów podkreślała, że wina Polaków wobec Niemców jest dużo większa niż wina Niemców wobec Polaków. „Wypędzenie” było bowiem „największym bezprawiem jak długo pamięć ludzka sięga”. Poza tym Polacy, „złodzieje i mordercy”, grzeszyli wobec Niemców już w 1918 r., kiedy to zrabowali niemieckie terytoria i mordowali niemiecką ludność. Kolejne polskie zbrodnie nastąpiły po wybuchu drugiej wojny światowej, która notabene, w mniemaniu wielu autorów listów, zawiniona została przez Polskę.

Na tle tego tendencyjnego obrazu historii część krytyków odrzucała postulowaną przez Döpfnera gotowość do poniesienia dużych ofiar w intencji pokoju z Polską, gdyż „pojednanie jest zadaniem Polaków, a nie nas”. Niektórzy podkreślali nawet, że porozumienie ze wschodnimi sąsiadami jest niemożliwe, gdyż „Polacy to bezecny, podstępny i fałszywy naród”, „rabusie i mordercy”, „bestie w ludzkim przebraniu”.

[srodtytul]Niewielu myślało jak kardynał[/srodtytul]

Impet negatywnych reakcji zrobił na kardynale Döpfnerze daleko większe wrażenie niż pochwały, które otrzymał. Jego wniosek, który zapisał po lekturze wszystkich listów, brzmiał: „W naszym narodzie tkwi jeszcze dużo nacjonalizmu. Również sytuacja wśród wypędzonych jest poważniejsza, niż myślałem”. Tym odkryciem kardynał był, jak sam to wyraził, „bardzo przestraszony”.

Po opublikowaniu jadwiżańskiego kazania z 1960 r. redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego” Jerzy Turowicz zadał pytanie: „Ilu Niemców, ilu katolików myśli o stosunkach polsko-niemieckich podobnie jak biskup Döpfner?”. Sam Döpfner szybko zrozumiał, że było ich niewielu. Dlatego postanowił nie obstawać przy postulatach swojego kazania, lecz obrać kurs na wieloletnie, mozolne małe kroki zmierzające do zmiany mentalności niemieckich katolików. Od tej strategii nie odstąpił aż do swojej śmierci w 1976 r.

Dlatego jego kazanie z 1960 r. miało przez co najmniej dziesięć następnych lat pozostać najodważniejszym krokiem przedstawiciela niemieckiej hierarchii w kierunku polskich oczekiwań. Dlatego ani on sam, ani żaden inny niemiecki biskup nie powrócił w następnej dekadzie do zawartych w nim radykalnych postulatów. Dlatego cały episkopat Niemiec wystrzegał się jakichkolwiek wypowiedzi, które mogłyby zostać zinterpretowane jako rezygnacja z ziem na wschód od Odry i Nysy. I dlatego przywódcy polskiego i niemieckiego Kościoła w następnych latach jedynie mozolnie i powoli nawiązywali i pogłębiali dialog.

Nową strategię Döpfnera wyraźnie dało się zauważyć pod koniec 1965 r., kiedy episkopat Polski skierował do episkopatu Niemiec orędzie z pamiętnymi słowami: „Udzielamy przebaczenia i prosimy o przebaczenie”. W swojej odpowiedzi na ten niezwykły gest niemieccy biskupi wspomnieli wprawdzie o zbrodniach hitlerowskich i podkreślili konieczność dobrych relacji między Niemcami a Polakami, nie zaproponowali jednak zakończenia sporu o granicę w duchu kazania Döpfnera.

Polscy komuniści wykorzystali tę rezerwę jako pretekst do wszczęcia najintensywniejszej kampanii nienawiści przeciwko polskiemu Kościołowi od czasów upadku stalinizmu. Twierdzili, iż polscy biskupi zdradzili rację stanu, bratając się z niemieckimi hierarchami, którzy nadal opowiadają się za rewizją granicy. Episkopat Niemiec milczał.