W cieniu szmalcownika

Budujmy pomniki szmalcownikom! – w tym jednym zdaniu dałoby się niestety streścić polską historiografię badającą relacje polsko-żydowskie w czasie wojny. Polscy Sprawiedliwi powoli znikają. Zresztą ich historia nigdy nie uzyskała należnego jej miejsca w opowieści o Polsce. Mordowani za czasów niemieckiej okupacji. Powoli zapominani w czasach PRL-u. Następnie III RP nie była w stanie należycie uhonorować ich odwagi i poświęcenia.

Także prawicowa martyrologia, z jej uwielbieniem dla czynu zbrojnego, miała kłopot z opisem bohaterstwa Sprawiedliwych. Jak napisałem – w ostatnich latach polscy Sprawiedliwi powoli nikną... w cieniu szmalcownika. W cieniu Polaka-mordercy i oprawcy. Pamięć o naszych bohaterach zastępowana wspomnieniami o kanaliach. To tryumf szmalcownika zza grobu.

Wyrwani z niepamięci

Jak pisała historyk Magdalena Gawin w „Teologii Politycznej", ci, którzy ratowali Żydów, byli i są na marginesie zainteresowania badaczy. Zapomnienie dotknęło nawet tych największych. Nieliczni zostali wyrwani z niepamięci, jak Irena Sendlerowa. Nie naszymi rękami – tylko dzięki interwencji amerykańskich nastolatek. Jak smutno diagnozuje Magdalena Gawin: „skoro docenił ją świat, doceniła nawet Polska".

Wciąż nie ma odpowiednich instytucji i działań po stronie polskiej, które umożliwiłyby realne badania nad Sprawiedliwymi i przypomnienie ich nie tylko światu, ale nawet Polsce. I tak powoli jedna z najpiękniejszych kart naszej historii znika. Zastąpiona mieleniem na wszystkie sposoby ustaleń Jana Tomasza Grossa. Niewielu naukowców, badaczy czy autorytetów ma ochotę w ogóle poruszać problem polskich Sprawiedliwych.

Czy możemy im się dziwić? Zwłaszcza dziś, gdy największe pieniądze i sława „salonów" czeka gdzie indziej. Zresztą sama Polska ma Sprawiedliwych (proszę o wybaczenie tego kolokwialnego określenia, ale niestety idealnie oddaje ono sytuację) gdzieś. Poza tym nie sposób nie zauważyć, że szmalcownicy to dużo łatwiejszy temat do badań. I do radykalnych ocen. W końcu jeden szmalcownik mógł wymordować tysiące osób.

A sieć kontaktów i pomocy, która była niezbędna, by uratować choć jednego Żyda (a i nie zawsze się to udawało), liczyła często tysiące osób. Wyobrażacie sobie Państwo, jaka to robota przekopać się przez te wszystkie zależności, papiery, zeznania? I dla jakże marnego efektu – odnotowania w jakiejś małej gazecie zamiast splendorów zachodnich uniwersytetów i miejsca na łamach najpoczytniejszych polskich dzienników czy tygodników?

Zresztą sama postać szmalcownika została na nowo zdefiniowana. Stał się on Polakiem-oprawcą, którego jedynymi ofiarami byli Żydzi. Magdalena Gawin w swoim tekście pokazuje skalę fałszu tego stereotypu. Szmalcownicy byli zagrożeniem tak dla Żydów, jak i Polaków, posyłając przedstawicieli obu tych narodowości na śmierć z rąk Niemców (choć wciąż należy zaznaczać, że okupacja niemiecka była dużo okrutniejsza i groźniejsza dla Żydów niż Polaków).

Zapomina się o fakcie, iż szmalcowników stworzyły Niemcy, podczas gdy Sprawiedliwi narodzili się ze sprzeciwu wobec barbarzyństwa tego państwa. Symptomatyczne, że w opowieści Magdaleny Gawin o tym, jak próbowała dotrzeć do prawdy o swojej krewnej (która zginęła, ratując Żydów), jedyną instytucją, która realnie pomogła, było Muzeum Historii Polski. A nie te, które są związane z badaniem Zagłady Żydów.

Okazuje się, że nie ma instytucji, której podstawowym zadaniem byłoby zbieranie materiałów o Sprawiedliwych. Brak ludzi, chęci i pieniędzy, by prowadzić kwerendy źródłowe. Żadna (!) polska instytucja się tym nie zajmuje. A przecież bez tego nie można mówić o odkrywaniu prawdy o polskich Sprawiedliwych. Trudno o większe oskarżenie tego, jak dziś wygląda „badanie" polskiej historii.

Rozsądni tubylcy

Nie możemy ukrywać, że badacze są takimi samymi ludźmi jak my wszyscy. Czyli: nie są odporni na klimat, w jakim pracują, i na potencjalne nagrody, jakie uzyskają za swoją pracę. Choć zapewne często zdarzają się chwalebne wyjątki, to tak naprawdę o kierunku badań w większej mierze decydują możliwe profity. Uznanie i materialne korzyści. A tym dziś dysponuje szmalcownik, a nie Sprawiedliwy.

Czemu to właśnie on okazał się bardziej „opłacalny"? Obawiam się, że odpowiedź jest bardzo prosta. Ponieważ jesteśmy słabym państwem, więc nasze elity poszukują legitymizacji, odwołując się do państw Europy Zachodniej. A ta po prostu nie chce naszych polskich Sprawiedliwych. Chce ich wymazać.

Jesteśmy słabym państwem. A polityka historyczna przypomina tę prawdziwą. Słabsze państwa muszą uznać dominację silniejszych. Tak więc przegrywamy walkę o pamięć o Holokauście. W każdym jej aspekcie. Niemcom udało się już rozmyć swoją odpowiedzialność za tę zbrodnię. Wraz z kolaborującą i w czasie wojny, i teraz Francją, za pomocą gigantycznych pieniędzy oraz odpowiedniej polityki historycznej zdołali przekonać Europę, że to ona w całości odpowiada za Zagładę.

Bez hołdu wobec Sprawiedliwych do polskiej świadomości nie przedostanie się realny opis Zagłady

Jak opisać dominujący dziś paradygmat prezentowania Zagłady na Zachodzie? Otóż jacyś niezdefiniowani naziści, prymitywni i zacofani, sprowadzili zło. Ale na szczęście nowoczesny i światły Zachód zdołał wyplenić ten wirus. Teraz oczyszczony, pod przewodnictwem dawnego mordercy i jego współpracownika, rusza cywilizować dziki Wschód. Tę zacofaną krainę brutali, gdzie nazizm wciąż się czai. Gdzie wciąż nie zrozumiano lekcji historii, jaką można było wyciągnąć z „polskich obozów Zagłady".

Ale od czego są byli oprawcy, jeśli nie od tego, by tę dzicz skolonizować? Za pomocą „rozsądnych tubylców", przepojonych ideą dekonstrukcji i przyjmujących wsparcie przyjaciół z Zachodu w dziele oczyszczania Wschodu z nazizmu i faszyzmu. Celem jest uświadomienie motłochu wciąż wierzącego w idee, które do Zagłady doprowadziły.

Jakie to idee? Oczywiście katolicyzm. I niepostępowe wersje patriotyzmu. Niemcy uczące Polaków za pomocą polskich ośrodków intelektualnych tego, jak ma wyglądać ich patriotyzm? Oczywiście. Każda pomoc się liczy, gdyż nadszedł czas, by walczyć z możliwością powtórzenia się „polskich obozów Zagłady".

W tym kontekście każdy szanujący się intelektualista musi sobie zadać inne pytanie: a kto był właściwie ofiarą Zagłady? Sprawa nie jest w końcu taka jasna. Niby Żydzi, ale czy aby nie po prostu Obcy? Wykluczeni? A kim są wykluczeni? No raczej nie Żydzi, ci mają swoje państwo i armię, a to w postępowym świecie skandal. Więc chyba geje. I transseksualiści. I nieheteronormatywni.

Czas wyrwać Zagładę z wąskich ram zacofanych kategorii etnicznych. Zagłada, Holokaust – uderzył w Innego. Koniecznie dużą literą. A ten Inny, to kto nim dzisiaj jest? No, nie Żyd. Raczej Murzyn, może Arab, ale chyba też nie bardzo. Raczej homoseksualista. No właśnie, a kto dzisiaj prześladuje mniejszości seksualne? Polska i Kościół katolicki. Rozumiecie więc już Państwo, gdzie tkwi zagrożenie?

Oczywiście opisana powyżej narracja historyczna, poza jej kłamliwością i absurdalnością, ma bardzo konkretny i skrajnie nacjonalistyczny cel. Okrucieństwo Zagłady, którą na Żydów sprowadzili Niemcy, staje się najlepszym argumentem za tym, żeby to Niemcy przejęli dziś rolę wzorca i mentora dla „zacofanych" narodów Europy Wschodniej. By uzyskali legitymację do swojego neokolonializmu na Wschodzie. Kiedyś legitymacja ta odwoływała się do konserwatyzmu, dziś, jak widać, świetnie służą jej narzędzia lewicowe. Postęp i dekonstrukcja. Oto najważniejsze oręże niemieckiego nacjonalizmu historycznego.

Dlatego nie powinny nas dziwić tak często obecne w niemieckich mediach czy na uniwersytetach postulaty, by teraz to Niemcy pomogły rozliczyć się narodom Europy Środkowej i Wschodniej z antysemicką przeszłością i teraźniejszością (proszę chociażby sprawdzić artykuły Paula Hockenosa). Nie powinny nas dziwić organizowane za niemieckie pieniądze w Warszawie seminaria o polskim antysemityzmie w okresie międzywojennym. Nie powinniśmy się dziwić programom radiowym czy telewizyjnym we Francji, których jedynym tematem są polscy szmalcownicy (i w których występują polscy historycy czy publicyści „Gazety Wyborczej" – np. w audycjach radiowych skądinąd bardzo sensownego filozofa, jakim jest Alain Finkielkraut).

Zapewne niemiecka propaganda nie byłaby tak skuteczna, gdyby nie to, że część polskiej lewicy, w imię swojej ideologii postępu, w imię swojej walki z tradycją i religią, kłamliwie utożsamia nazizm z konserwatyzmem czy innymi swoimi wrogami politycznymi, czyniąc z niego zjawisko występujące zawsze i wszędzie. Wystarczy zajrzeć do ostatnich tekstów Kingi Dunin o Marszu Niepodległości czy artykułów Magdaleny Środy bądź Cezarego Michalskiego o polskiej opozycji, by odnieść wrażenie, że żyjemy w państwie, gdzie terror nazistowski czai się tuż za rogiem. Tyle że w ten sposób pozbawia się termin nazizm sensu, w konsekwencji niszcząc też semantykę słowa Holokaust.

Zapewne niemiecka propaganda historyczna nie byłaby tak skuteczna, gdyby nie część środowisk lewicowych (trudno tutaj nie wskazać na znaczną rolę „Krytyki Politycznej"), które są gotowe dowolnie instrumentalizować żydowskie ofiary, byle tylko za ich pomocą uderzyć w polskie mity i tradycje. Mowa tu o Sławomirze Sierakowskim, który z kłamstwa o „polskich obozach" robi nieistotne określenie geograficzne, czy o Stefanie Zgliczyńskim z „Le Monde Diplomatique", który pisze  książkę o znamiennym tytule – jak „Polacy Niemcom Żydów pomagali zabijać". I o kolejnych tekstach w lewicowych periodykach, gdzie polsko-żydowskie stosunki z czasów wojny zostają sprowadzone do mordów tych pierwszych na tych drugich. Tylko to interesuje polską lewicę.

Czasem powstają wręcz groteskowe interpretacje – takie jak np. lansowana w „Krytyce" teza, że kapliczki warszawskie są formułą, poprzez którą katolicyzm chce egzorcyzmować żydowską historię tego miasta.

Pożyteczni idioci

Zapewne niemiecka polityka historyczna nie byłaby tak skuteczna w Polsce, gdyby nie ludzie z salonu „Gazety Wyborczej", którzy w imię swoich interesów politycznych gotowi są lansować największy i najbardziej zakłamany gniot (opisywanie filmu „Pokłosie" jako wiekopomnego dzieła, które pokazuje prawdziwą Polskę), jeśli tylko dzięki temu będą mogli przedstawiać się na Zachodzie jako niezastąpieni pasterze stada groźnych i durnych baranów.

Zapewne opisana powyżej propaganda nie byłaby tak skuteczna, gdyby nie ciągłe zabieganie naszych elit o glejt „europejskości". A jest jasne, że tego zaszczytu nie da się dostąpić, narażając się Niemcom. Czy może więc dziwić zaskakująca opieszałość różnych  instytucji do walki z wciąż powtarzanym kłamstwem o „polskich obozach zagłady"?

No i nie można zapomnieć przy okazji o części prawicy, która zasklepiona w swoich własnych projekcjach, wciąż taplając się w antysemityzmie czy wydając kolejne broszury negujące istnienie Holokaustu, daje oręż do ręki potędze, która chce zmazać swą winę kłamstwem o współudziale Polaków w Szoa i o wciąż trwającym żywiołowym antysemityzmie polskim. Ta część prawicy, która wciąż jak mantrę powtarza brednie o żydowsko-syjonistycznych spiskach, odgrywa po prostu rolę pożytecznych idiotów.

Pedagogika wstydu i „odbrązawiania" polskiej przeszłości ma oczywiście swój cel. Chodzi o namaszczenie ludzi z konkretnego środowiska jako koniecznych lekarzy, którzy wyrwą nieświadomą wspólnotę z trawiących ją dolegliwości. Narodowa psychoanaliza – tak można określić dzisiejszą debatę o stosunku Polaków do Żydów podczas drugiej wojny światowej. Wciąż słyszymy, że naród polski i polska historiografia muszą zrezygnować z fałszywych wyobrażeń o samych sobie, z trapiących je chorób – manii wielkości, poczucia cierpiętnictwa i fałszywej świadomości historycznej.

W tym kontekście ta „odkrywana" prawda o żydowskich cierpieniach jest traktowana instrumentalnie jako lekarstwo mające uzdrowić wspólnotę polską z jej traum. Przykładowo Artur Domosławski we wstępie do przytoczonej już książki Stefana Zgliczyńskiego wyraźnie stwierdza, że jej najważniejszym atutem jest rozprawienie się z „mitem Polski niewinnej", co umożliwi przemianę naszej wspólnoty narodowej.

Co gorsza, tego typu perwersyjny prometeizm jest też obecny w wypowiedziach przedstawicieli Centrum Badań nad Zagładą Żydów. I nie chodzi tu o wyskoki Aliny Całej, stwierdzającej, że Polacy są współodpowiedzialni za Holokaust (słynny wywiad z „Rzeczpospolitej"). Warto przypomnieć sobie argumentację stojącą za sprzeciwem tego środowiska wobec możliwości postawienia pomniku Sprawiedliwym na terenie dawnego getta. Chodziło o to, by nie dopuścić do „tryumfu narodowego samozadowolenia". A bronić przed tym tryumfem – oto niespodziewany cel ludzi związanych z Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Okazuje się więc, że instytucja ta czuje się powołana nie tylko do badania żydowskich cierpień w czasie wojny, ale także do kształtowania stanu emocjonalnego naszego narodu.

Ta psychoanaliza często wykorzystuje żydowskie wspomnienia z czasów wojny. Jest to jednak o tyle błędne, że każdy Żyd, który chciał przetrwać, musiał traktować większość Polaków jako potencjalnych kolaborantów. Takie były realia niemieckiego okrucieństwa. Ale zadaniem historyka powinno być dotarcie do prawdy, a nie powielanie skądinąd zrozumiałych emocji sprzed dekad.

Zagłada obcego plemienia

Nie chcę analizować intencji środowiska, które tego typu od lat psychoanalizę przeprowadza. Być może są one szczere. Być może ci ludzie rzeczywiście są przerażeni widmem faszyzmu unoszącym się nad Polską. Może naprawdę sądzą, że epatując potwornościami wojny, opowiadając o tym, że sprawcami byli Polacy, a ofiarami Żydzi, doprowadzą do zmian na lepsze, ujrzą w końcu katharsis wspólnoty polskiej. Dziwi mnie tylko, że jeszcze nie zauważyli, iż przypominają lekarza, który swojemu pacjentowi wmawia postępującą chorobę, ponieważ nie chce go wypuścić z kozetki. Dalsze leczenie bowiem opłaca się leczącemu.

Ale niezależnie od intencji, tego typu działania przynoszą dwa oczywiste skutki. Jeden już poruszony – stają się one idealnym paliwem dla dążeń Zachodu do rozmywania jego win za Holokaust. I niestety, trzeba to głośno powiedzieć – wiele osób z polskich środowisk żydowskich, z centrów badających Zagładę, z instytucji mających krzewić dialog międzykulturowy (pomijając fakt, że to ludzie często w wielu sprawach bardzo zasłużeni) dało się wciągnąć w tę machinę zachodniej propagandy.

Druga konsekwencja tej historycznej i społecznej psychoanalizy prowadzonej przez elity wydaje się jeszcze bardziej przerażająca. Chodzi tu o powolne wypieranie pamięci o Holokauście z naszej zbiorowej pamięci. Zagłada zostaje bowiem upolityczniona, wrzucona w doraźne spory, następuje jej skrajna inflacja. Holokaust staje się nudnym i przewidywalnym elementem debat. Wspomnieniem wstydu i porażki. Przeszkodą, by pamiętać o losie Polaków. Ciągłym i przewidywalnym oskarżeniem.