Karski zmienił moje życie - rozmowa z Davidem Strathairnem

Pamięć jest ważna?

Bardzo. Nie powinniśmy zapominać, skąd przyszliśmy i kim jesteśmy. Niektórzy wolą nie oglądać się za siebie, bo przeszłość niesie często mroczne i bolesne doświadczenia. Uważają, że pamięć może sprawiać ból, więc lepiej iść naprzód, sięgać w przyszłość. Ale historia może też inspirować i ostrzegać, pomaga uczyć się na własnych błędach. A sztuka może tu odegrać bardzo ważną rolę.

W jednym z wywiadów powiedział pan, że opowieść Jana Karskiego, którą usłyszał pan w filmie „Shoah", zmieniła pana życie.

Nigdy przedtem nie spotkałem się z taką tragedią. Ameryka ma za sobą doświadczenie wojny domowej z połowy wieku XIX, ale my już tę traumę oswoiliśmy. Nie była to poza tym masowa zagłada. I nagle na ekranie zobaczyłem człowieka, który przeszedł przez bramę piekła. Stał się naocznym świadkiem upodlenia i mordu – jak się potem okazało –  milionów ludzi, a sam, jak Don Kichot z wiatrakami, walczył, by powstrzymać Holokaust. Oglądając „Shoah", byłem już dojrzałym mężczyzną, a jednak ten film zrobił na mnie ogromne wrażenie.

Karski mówi w nim: „Muszę cofnąć się o 35 lat", po czym zaczyna łkać.

To coś niebywałego. On starał się nie wracać do wojennych wspomnień. Nigdy o nich nie opowiadał. Studenci z uniwersytetu w Georgetown, gdzie wykładał kilkadziesiąt lat, nic nie wiedzieli o jego przeszłości. Podobnie jak profesorowie tej uczelni, nawet jego bliscy współpracownicy z tego samego zakładu. Wszystko dusił w sobie, a może właśnie wypychał z pamięci. Dlaczego? Nikt tego nie wie na pewno. Można się tylko domyślać, że obrazy, które miał zakodowane w pamięci, były jak zadry. Nie był w stanie z nimi żyć. Kiedy przed kamerą Lanzmanna zdecydował się je uwolnić, wszystko wróciło i tego silnego, fantastycznego mężczyznę powaliło tak, że nie mógł powstrzymać łez. Ja to doskonale rozumiem.

Dla pana spektakl „Remember This: Walking with Jan Karski" też stał się przeżyciem emocjonalnym?

Zdecydowanie tak. Nazwisko Karskiego pojawiało się już wcześniej w moich rozmowach z przyjacielem aktorem, który mieszka w Kanadzie, ale pochodzi z Polski. Może również dlatego chętnie przyjąłem propozycję Dereka Goldmana, dramaturga, reżysera i wykładowcy teatrologii z Georgetown. Nasze przedstawienie, właściwie sceniczne czytanie sztuki, powstało z okazji obchodów stulecia urodzin Jana Karskiego. Wróciłem do „Shoah", żeby przyjrzeć się Karskiemu, przeanalizować jego sposób mówienia, gesty. Przeczytałem też fragmenty jego „Państwa podziemnego". A potem bardzo interesujące było zetknięcie się z młodzieżą z Georgetown.

Grał pan w otoczeniu kilkorga młodych aktorów. Jak oni odbierali tę historię? Czy Holokaust był dla nich ważnym tematem?

Sam w szkole ?uczyłem się o wielkich indywidualnościach, które miały wpływ na dzieje Ameryki i świata, ?ale to była wiedza odległa, ?z podręczników historii. A ?o istnieniu Karskiego nie miałem wtedy żadnego pojęcia. Tym bardziej ci młodzi, należący przecież do zupełnie innego pokolenia, niewiele wiedzieli o tym, co jest tematem sztuki. Ale byli bardzo przejęci i poruszeni.

Takie świadectwa, jak „Remember This", są szczególnie ważne wobec pojawiających wypowiedzi niektórych naukowców, m.in. Kanadyjczyka Emsta Zündela, negujących Holokaust. Relacje Karskiego z getta i obozu koncentracyjnego są wstrząsające.

A wie pani, że publiczność ?w Georgetown szczególnie silnie reagowała na inne fragmenty sztuki? ?Te, które dotyczyły Zachodu, spotkań Karskiego z prezydentem Franklinem Delano Rooseveltem i jego sekretarzem stanu Cordellem Hullem. Bo to pozwalało zajrzeć za kulisy polityki amerykańskiej.

Zastanawiam się, czy na odbiór tych tekstów w Stanach nie mają wpływu wydarzenia ?z 11 września 2001 roku. Wielu moich tamtejszych rozmówców przyznaje, że po ataku na World Trade Center Amerykanie po raz pierwszy zrozumieli, czym są polityka ?i zbrodnia, które wdzierają się w codzienne życie.

Rzeczywiście jest jakiś symboliczny pomost między tym, co zdarzyło się 70 lat temu w Europie, a wydarzeniami sprzed dekady w Stanach. Po atakach terrorystycznych ?z 11 września my, Amerykanie, też poznaliśmy uczucie strachu i obawy o życie własne i najbliższych. Może dlatego łatwiej nam dzisiaj poczuć empatię wobec narodu, który ginął, eksterminowany przez nazistów w czasie II wojny światowej.

Teraz przygotował pan ten sam spektakl ze studentami polskimi. Czy z nimi pracowało się panu inaczej niż z amerykańskimi?

Mam wrażenie, że młodzi polscy aktorzy głębiej przeżywali spektakl niż ich amerykańscy koledzy. Bo to jest ich historia. Ich przeszłość. Karski był Polakiem, tu się urodził, „Remember This" jest opowieścią o tym, jak on próbował ratować Żydów i przeciwstawić się zbrodni ludobójstwa w Polsce. Studenci krakowskiej szkoły teatralnej mówili po angielsku z polskim akcentem, ja zresztą starałem się robić to samo. Ale była w naszej wspólnej pracy jakaś intensywność, przygotowywaliśmy spektakl we współpracy z Fundacją imienia Jana Karskiego i Muzeum Historii Żydów Polskich, graliśmy go w Teatrze Imka, w Warszawie, gdzie to wszystko się zdarzyło. Wśród ulic, po których chodził Karski, obok miejsc, które przed laty były świadkiem tragedii.

William Seward z „Lincolna", Edward Murrow z „Good Night and Good Luck", Robert Oppenheimer z dokumentalnego cyklu „The American Experience", teraz Jan Karski. Ma pan w swoim dorobku aktorskim całą kolekcję prawdziwych postaci. Jakim wyzwaniem jest dla aktora wcielenie się w autentyczną osobę?

Odpowiedzialność jest w takim przypadku ogromna. Zwłaszcza gdy ma się do czynienia z kimś, kto wpłynął na losy świata. Ale powiem szczerze: polityka mnie nie interesuje, ona i tak wypłynie. Ja chcę pokazać swojego bohatera jako człowieka. Próbuję uszanować jego osobowość, dowiedzieć się, kim jest, odrzeć go z masek przywdziewanych w życiu publicznym. Nigdy nie zrozumiemy całkowicie kogoś drugiego, ale do ludzi, w których się wcielam, staram się maksymalnie przybliżyć. Tego wymaga ode mnie szacunek dla nich.

Jak więc przygotowuje się pan do roli?

Czytam, oglądam rozmaite materiały, jeśli to możliwe – rozmawiam z ludźmi. Postać taka jak sekretarz stanu przy Abrahamie Lincolnie zostawia spory margines na własne interpretacje. Pochyliłem się nad jego biografiami, sporo czasu spędziłem w muzeum Seward House. Dla mnie jako aktora wszystko było ważne: to, czy Seward był lewo- czy praworęczny, jakie palił cygara, jak nosił ubrania. Ale wciąż miałem przestrzeń, w której mogłem wykorzystywać własną wyobraźnię. W znane mi fotografie musiałem wlać życie. Gdy grałem Edwarda Murrowa, pole własnej kreacji miałem bardziej zawężone. To był dziennikarz potwornie silny, reprezentujący „czwartą władzę" w czasach, gdy naprawdę była ona jeszcze władzą. Korespondent wojenny walczący o wolność słowa i prawdę, człowiek, który potrafił przeciwstawić się polityce McCarthy'ego. Dziś jeszcze żyją ludzie, którzy go pamiętają z telewizyjnego ekranu. Oglądałem jego zdjęcia i materiały z nim. Czytałem jego teksty i książki o nim, podglądałem gesty, wsłuchiwałem się w tembr głosu. I nie chodziło tylko o mój wygląd, szukałem klucza do jego osobowości. Musiałem sprostać wizerunkowi Murrowa, który stał się legendą dziennikarstwa i którego Amerykanie doskonale znali.

Kiedy przychodzi moment, gdy aktor po różnych próbach myśli wreszcie: „Mam go!"?

Nigdy. Stale składasz tę swoją postać z drobnych gestów, rozmów, scen i ciągle chcesz wejść głębiej, zrozumieć lepiej. Zerwać z bohatera jeszcze jedną warstwę, dotrzeć do prawdy. Jeśli powiesz sobie: „Wiem", przegrałeś.

Rolami w filmach Clooneya, Spielberga czy Johna Salesa wpisał się pan w ważną dyskusję o demokracji. Ale pan osobiście też chyba poczuł się trochę jak „homo politicus". Wsparł pan w czasie kampanii prezydenckiej Baracka Obamę.

Nagrałem tekst, który potem trafił jako narracja w biograficznym wideo Obamy, puszczonym tuż przed jego przemówieniem na konwencji Partii Demokratycznej. Dla mnie to była niespodzianka, nie wiedziałem, że moje nagranie zostanie wykorzystane w kampanii.

Baracka Obamę wsparło wówczas niemal całe środowisko filmowe. Dzisiaj wielu amerykańskich artystów, z którymi rozmawiałam, mówiło o rozczarowaniu jego prezydenturą. Pan też do nich należy?

Jestem rozczarowany przede wszystkim pracami obu izb parlamentu, które nie są w stanie ze sobą się porozumieć i zwalniają demokratyczne procesy. Co do Obamy, to mogę tylko powiedzieć, że bardzo trudno jest dzisiaj sprawować funkcję prezydenta jakiegokolwiek kraju, a jeszcze trudniej wziąć na siebie odpowiedzialność za Stany Zjednoczone.

Lepiej być artystą?

Łatwiej. Bo wtedy niekoniecznie trzeba dawać odpowiedzi. Wystarczy zadawać pytania.

Pan chciał nim zostać od wczesnej młodości. Syn lekarza z San Francisco uciekł do wędrownego cyrku. To musiał być akt ostrego młodzieńczego buntu przeciwko rodzicom.

Wziąłem ich przez zaskoczenie. Jako dziecko zawsze byłem zafascynowany może nawet nie tyle cyrkiem, co życiem nomadów, którzy wędrują i pokazują ludziom swoją sztukę. Miałem duszę Cygana. Wprawdzie moja rodzina też stale zmieniała miejsca pobytu, przeprowadzając się z domu do domu, ale cyrk krył jeszcze dodatkowe atrakcje. Zawsze zastanawiałem się, co jest pod tą wielką plandeką. Kiedy przekraczałem próg namiotu, miałem wrażenie, że zostałem dopuszczony do sekretu. Gdy dołączyłem do zespołu cyrkowego i zacząłem występować jako klaun, poczułem się bardzo szczęśliwy.

Domyślam się, że pana ojciec nie był równie szczęśliwy, kiedy odjechał pan w cyrkowym wozie?

No, nie. Jak każdy ojciec chciał, żebym w życiu odniósł sukces i czuł się spełniony, ale cyrk nie mieścił się w jego wyobrażeniach o mojej przyszłości.