Zwrot ziemi: Kościół nie jest bezpodstawnie wzbogacony

Prof. Ewa Łętowska uważa, że gminy mogą się domagać zwrotu przekazanych Kościołowi nieruchomości na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu („Niech zwraca ten, kto zyskał", „Rz" z 18 sierpnia).

Jej zdaniem nieruchomości oddane przez gminy Kościołowi katolickiemu po wejściu w życie Konstytucji RP zostały przekazane bez podstawy prawnej, gdyż jedyną było rozporządzenie zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny (Trybunał), a zatem po jego orzeczeniu podstawa prawa świadczenia odpadła. Zgodnie z art. 410 § 2 kodeksu cywilnego świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Trudno się zgodzić z takim rozumowaniem.

Nieporozumienie

Na początek warto wskazać inną pomyłkę. Zdaniem byłej rzeczniczki praw obywatelskich Komisja Majątkowa (Komisja) miała działać dwa lata, a działała 22. Gdyby skończyła swoją działalność we wskazanym terminie, w ogóle nie byłoby problemów.

Teza ta jest nieporozumieniem, bo dwuletni termin zakreślony przez ustawodawcę nie dotyczył okresu działania Komisji. Był to zawity termin na zgłaszanie roszczeń przez kościelne osoby prawne. Niezgłoszenie wniosku w tym terminie powodowało wygaśnięcie roszczenia o zwrot mienia (w 1991 r. przedłużono go do 31 grudnia 1992 r.). Ustawa nie zakreślała terminu dla rozpatrywania tych roszczeń, a więc okresu działalności Komisji.

Co orzekł Trybunał

W orzeczeniu z 8 czerwca 2011 r. (K 3/09

), opublikowanym w DzU nr 129, poz. 748, Trybunał orzekł, że art. 63 ust. 9

ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP (DzU nr 29, poz. 154 ze zm.; dalej: ustawa)

jest niezgodny art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.

W konsekwencji uznał, że wyrok ten nie jest równoznaczny ze stwierdzeniem niezgodności z konstytucją wydanego na podstawie tego przepisu ustawy rozporządzenia Rady Ministrów z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych (DzU z 1991 r. nr 1, poz. 2; dalej: rozporządzenie RM), choć zgodnie z ogólnosystemowymi regułami kolizyjnymi rozporządzenie również traci moc obowiązującą.

W swoich wywodach Trybunał przyznał, że w Konstytucji RP nie przewidziano uchylenia przepisów ustaw zawierających upoważnienia do wydania rozporządzenia, pozbawionych wytycznych dla wydającego je wymaganych przez art. 92 ust. 1 konstytucji (upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu). Nie określa też ona terminu ich dostosowania do art. 92 ust. 1 konstytucji. Mimo to Trybunał uznał się za władny do oceny zgodności delegacji z art. 63 ust. 9 ustawy z wytycznymi wynikającymi z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Z utraty mocy prawnej rozporządzenia RM nie wynika jednak odpadnięcie podstawy prawnej do przekazania nieruchomości Kościołowi katolickiemu w Polsce.

Podstawą jest ustawa

Podstawą prawną rozstrzygnięć Komisji były normy wynikające z ustawy. Zgodnie z nimi regulacja mogła polegać na zwrocie nieruchomości, przyznaniu nieruchomości zamiennych lub odszkodowania. Regulacja nie mogła naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne Kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych.

Gminy nie mieszczą się w pojęciu „niepaństwowe osoby trzecie", zatem nie dotyczyło ich wyłączenie określone w art. 61 ust. 4 pkt 3 ustawy. Oznacza to, że orzeczenie Komisji mogło dotyczyć także mienia utraconego przez Kościół, a następnie skomunalizowanego. A skoro tak, to na gminach posiadających to mienie w momencie rozstrzygania przez Komisję ciążył obowiązek zaspokojenia roszczenia w każdej z form przewidzianych w ustawie, w zależności od treści rozstrzygnięcia: albo w naturze, albo przez wydanie nieruchomości zamiennej, albo przez wypłatę odszkodowania.

Podstawą prawną objęcia postępowaniem regulacyjnym mienia gminnego były zatem przepisy rangi ustawowej obowiązujące w momencie wydawania rozstrzygnięć przez Komisję. Rozporządzenie RM, które utraciło moc w wyniku orzeczenia Trybunału z 8 czerwca 2011 r., jedynie ograniczało możliwość dochodzenia odszkodowania od gmin (przenosząc je wyłącznie na Skarb Państwa) lub nałożenia obowiązku wydania nieruchomości zamiennych na gminy inne niż te, które były właścicielami nieruchomości utraconych przez Kościół katolicki.

Zatem zarówno utrata mocy obowiązującej przez art. 63 ust. 9 ustawy, jak i rozporządzenia RM nie ma żadnego praktycznego znaczenia w związku z zakończeniem działalności przez Komisję przed wydaniem orzeczenia Trybunału.

Nie ma przesłanek

Do podobnych wniosków doszedł zresztą sam Trybunał, który w uzasadnieniu wyroku stwierdził: „Trybunał podkreśla, że uchylenie art. 63 ust. 9 ustawy nie powoduje zrealizowania się przesłanki wznawiania postępowań, o której mowa w art. 190 ust. 4 konstytucji, w odniesieniu do rozstrzygnięć zapadłych na podstawie rozporządzenia w sprawie wyłączenia nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych.

W rozpoznawanej sprawie przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału był przepis ustawy upoważniający do wydania rozporządzenia. Przepis ten nie stanowił podstawy żadnych rozstrzygnięć indywidualnych. Podstawę taką stanowiły przepisy ustawowe przewidujące możliwość przyznawania nieruchomości zastępczych w postępowaniu regulacyjnym, natomiast przepisy rozporządzenia miały tu zastosowanie do ograniczenia zakresu luzów decyzyjnych przy przyznawaniu tych nieruchomości z majątku gminnego przez Komisję Majątkową. Przepisy te działały zatem na korzyść gmin.

Zgodnie z ogólną zasadą postępowanie może być wznawiane tylko wtedy, gdy Trybunał orzeknie o niezgodności aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach (wyroki z 11 lutego 2010 r., K 15/09, oraz z 9 marca 2011 r., P 15/10, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 9)".

Nie budzi wątpliwości, że postępowanie regulacyjne unormowane było w ustawie, która nie wyłączyła z jego zakresu mienia skomunalizowanego. Podstawą zwrotu mienia, wypłaty odszkodowania przez Skarb Państwa lub wydania nieruchomości zamiennej były niewzruszalne orzeczenia Komisji. W tej sytuacji brak przesłanek dla uznania, że po orzeczeniu Trybunału odpadła podstawa prawna świadczenia i można zastosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, jak sugerowała na łamach „Rz" prof. Ewa Łętowska.

Autor jest wiceprezesem Agencji Ratingu Społecznego sp. z o.o.

Zobacz więcej w serwisie:

Samorząd

»