Bartosz Marczuk: Warto umierać za 500+

Dobrze, że debatujemy o programie „500+”. To popycha nas w kierunku bardziej refleksyjnego podejścia do niego. Najgorsze jednak, co można zrobić w polityce rodzinnej, to zmieniać decyzje od ściany do ściany. Ludzie, którzy decydują się na potomstwo, muszą wiedzieć, że wsparcie państwa jest długoterminowe i nie zmienia się w każdym cyklu wyborczym. Decyzja o dziecku jest chyba najpoważniejszą, jaką podejmuje człowiek. Powołuje nowe życie, a związek emocjonalny z dzieckiem towarzyszy mu do śmierci.

Dlatego debatujmy ostrożnie, choć bez doktrynerstwa. Nie ma programów, których nie trzeba zmieniać. Zwłaszcza że na 800+ wydajemy ponad 60 mld zł rocznie.

Cztery aksjomaty programu „500+”

Uważam, że w trakcie debaty wokół programu, by osiągnąć konsensus i w sposób niekonfrontacyjny doprowadzić do ewentualnych korekt, powinniśmy zgodzić się na cztery podstawowe aksjomaty.

Rozwińmy krótko poszczególne punkty. Gdy w 2015 r. wdrażaliśmy 500+, postawiliśmy przed nim trzy równorzędne, główne zadania: inwestycja w kapitał ludzki, obniżenie dramatycznego wskaźnika ubóstwa dzieci i podniesienie wskaźnika dzietności. Chodziło ponadto o zwiększenie „konkurencyjności” Polski w rachunku emigracyjnym, tj. by młodzi Polacy wiedzieli, że nie tylko w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Irlandii, gdzie rozważają wyjazd, mogą liczyć na świadczenie z tytułu posiadania dziecka. Ponadto trzeba było wysłać silny sygnał do rodaków, że po latach wyrzeczeń transformacji państwo zwraca się do nich twarzą, dostarczając im i ich dzieciom symbolicznie pierwiastek godności. To buduje zaufanie na linii obywatel–państwo.

Czytaj więcej

Społeczeństwo

Sondaż: Ponad połowa Polaków chce likwidacji lub ograniczenia świadczenia 800+

„Czy Pani/Pana zdaniem rząd powinien zlikwidować bądź ograniczyć świadczenie 800+?” - takie pytan...

Trzeba też zauważyć, że program z kryterium dochodowym na pierwsze dziecko (odcinając od niego zamożniejszych rodziców) był bardzo dobrze skalibrowany. Dawał wyraźną zachętę do posiadania drugiego dziecka (wypłata bez kryterium) i pomagał ekonomicznie gorzej sytuowanym. Odpowiadał też na zapotrzebowanie demograficzne – wszelkie badania wskazywały, że podstawowymi barierami hamującymi decyzje o potomstwie są kwestie związane z brakiem poczucia ekonomicznego bezpieczeństwa.

Program „500+” był ogromnym społecznym sukcesem rządu PiS

Eksperci gremialnie się zgadzają, że tylko długotrwała polityka rodzinna może przynosić efekty. Samobójstwem byłby obecnie zamach na 500+, bo ludzie, dla których jest on często symbolem polityki na rzecz rodzin, nigdy nie uwierzyliby już, że prorodzinne rozwiązania są trwałe.

Jeśli przyjrzymy się efektom programu, to widzimy, że w podstawowych obszarach udało się dużo zrobić. Skrajne ubóstwo dzieci, największy powód do wstydu III RP, zmalało o ponad 50 proc. – z 10,3 proc. w 2014 r. do 4,5 proc. w 2019 r. Rodziny odetchnęły z ulgą i zainwestowały w dzieci – ich edukację, opiekę zdrowotną, wakacje czy buty. Wskaźnik dzietności wzrósł o ponad 12 proc. – z 1,29 w 2015 r. do 1,45 w 2017 r. – i ponad 1,4 w dwóch kolejnych latach, tj. odczytach niewidzianych w Polsce od 1997 r. Potem nadeszła pandemia, wojna, inflacja, kryzys energetyczny, które wręcz zrujnowały poczucie bezpieczeństwa Polaków. Ciężko, by w tak trudnym czasie rodziło się dużo dzieci. Choć oczywiście te zdarzenia nie wyczerpują listy zagadnień związanych z niską dzietnością i na pewno potrzeba szerokiej refleksji.

Program „500+” był ogromnym społecznym sukcesem rządu PiS. Także na poziomie wdrożeniowym – to wtedy m.in. uruchomiono tzw. profil zaufany, co otworzyło całą administrację na usługi cyfrowe. Dynamika zmian społecznych, oczekiwań młodych Polaków, zmiany w zamożności powinny jednak skłaniać do refleksji, jakie jego elementy mogą być udoskonalone czy skorygowane. Zmiana towarzyszy nam jako immanentna część naszego życia, tak że poniższe propozycje korekt w przyszłości będą podlegać dalszej ewaluacji.

Dlaczego powinniśmy rozważyć zmiany w programie „800+”

Teraz dotknijmy chyba najbardziej wrażliwej kwestii, tj. ewentualnej korekty programu „800+”. Przypomnijmy, że po jego wdrożeniu w 2016 r. doszło do dwóch ogromnych interwencji ustawodawczych. Pierwsza z 2019 r. zniosła kryterium dochodowe na pierwsze dziecko. Spowodowało to niemal podwojenie kosztów programu – z ponad 20 mld zł rocznie do ponad 40 mld zł. Druga – wdrożona od początku tego roku – to podniesienie świadczenia z 500 zł do 800 zł. To dalszy wzrost kosztów, w tym roku będzie to ponad 60 mld zł. Czyli w ciągu zaledwie trzech lat koszt programu urósł trzykrotnie. To niebagatelna skala.

Kluczowe pytanie, czy te decyzje powodują, że trzy cele postawione pierwotnie przed 500+ są lepiej realizowane? Można tu mieć wątpliwości. Zniesienie kryterium nie ma znaczenia dla redukcji ubóstwa czy inwestycji w dzieci (do programu wchodzą osoby zamożniejsze), ale osłabia wyraźne zachęty demograficzne. Podniesienie dla wszystkich świadczenia z 500 zł na 800 zł też nie daje wyraźnej zachęty demograficznej, a sporą część dodatkowych pieniędzy kieruje do najzamożniejszych.

Czytaj więcej:

Prawo dla profesjonalistów

Prof. Kołodko: Programy prorodzinne trzeba przemyśleć

Gościem Tomasza Pietrygi w magazynie...

Pro

Dlatego powinniśmy rozważyć – podkreślmy raz jeszcze: w sposób spokojny, poddany debacie, poszukując zgody ekspertów i partnerów społecznych – pewne korekty w świadczeniu 800+. Taki pakiet mógłby składać się wyjściowo z czterech podstawowych propozycji.

Jakie zmiany wdrożyć w programie „800+”

1. Przywrócenie kryterium dochodowego na pierwsze dziecko. Byłby to powrót do zachęty demograficznej, nie wykluczyłoby z pomocy mniej zamożnych, a pozwoliłoby zaoszczędzić ok. 20 mld zł. Można wyobrazić sobie podstawowe kryterium na poziomie ok. 1500 zł netto na osobę w rodzinie (poprzednio była to kwota 800 zł), powyżej której rodziny nie byłyby upoważnione do wsparcia na pierwsze dziecko. W pierwotnej wersji pomocy nie otrzymywało ok. 40 proc. dzieci z najzamożniejszych rodzin, obecnie można wyobrazić sobie ten odsetek na poziomie ok. 30 proc.

2. Przesunięcie zaoszczędzonych pieniędzy z programu na inne rozwiązania z obszaru polityki rodzinnej. Po to, by nie budować wrażenia poszukiwania wyłącznie oszczędności, ale kontynuacji polityki na rzecz rodzin, tyle że lepiej odpowiadających na ich potrzeby.

3. Wdrożenie progresji w programie od drugiego dziecka w rodzinie. Świadczenie rosłoby na kolejne dzieci, tj. na pierwsze i drugie zostałoby w wysokości 800 zł, na trzecie mogłoby wynosić 1200 zł, a na czwarte i kolejne 1500 zł. Spowodowałoby to dalsze obniżenie wskaźnika ubóstwa, zwłaszcza w rodzinach wielodzietnych, byłoby też wyraźnym sygnałem od państwa o docenianiu trudu rodziców i promocji rodzin decydujących się na większą liczbę dzieci. Koszt takiego rozwiązania oscylowałby wokół 5 mld zł rocznie.