Ofiar transformacji nie było aż tak wiele

„4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm". A kiedy nastąpiło to dla pana?

Marian Zacharski:

Gdy w mediach pojawiły się pierwsze ataki na mnie. Byłem dla, nazwijmy to, nowej władzy przykładem człowieka, który działał w USA, a więc przeciwko nowemu sojusznikowi, a z drugiej strony dostał, jak to nazywano, nagrodę w postaci stanowiska, bo byłem wtedy szefem Peweksu.

W jakim to było okresie?

Krótko po powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego. RSW Prasa sprzedawało wtedy tytuły. Spędziłem całe życie zawodowe w systemie kapitalistycznym, a po powrocie do kraju tak samo prowadziłem Pewex. Odnosiłem wrażenie, że w tej rzeczywistości powinienem czuć się jak ryba w wodzie, a było na odwrót. Pomysł zakupu gazety miał uzasadnienie ekonomiczne. Przy okazji miałbym dostępne narzędzie, by móc publicznie bronić się przed atakami. W imieniu firmy złożyłem więc ofertę na zakup „Expressu Wieczornego". Odwiedziło mnie wtedy dwóch polityków, sugerując, abym wycofał swój wniosek. Krótko potem gazeta znalazła się w rękach firmy bliskiej tej opcji. Zdałem sobie wtedy sprawę, że nie zawsze ekonomiczne, a niekiedy polityczne czynniki będą (przynajmniej w pierwszej fazie) decydowały o kształcie rzeczywistości.

Równocześnie znamy wiele historii, np. z Centrali Handlu Zagranicznego, gdzie państwowy majątek służył do uwłaszczenie starej nomenklatury.

Nie uwłaszczałem się. Po prostu zrezygnowałem z pracy w Peweksie.

Ale zna pan takie historie?

Słyszałem o nich, ale nie znam szczegółów. Oczywiście, czytałem to, co wypływało do prasy. Przypominam sobie jedynie wtedy dla mnie niewiele znaczącą wizytę. Było to w 1988 r., gdy byłem dyrektorem handlowym i zastępcą dyrektora naczelnego. Przyszedł wysoki urzędnik Ministerstwa Finansów, by pożegnać się z moim szefem, bo odchodził, by utworzyć bank. Dla mnie jako człowieka, który spędził życie na Zachodzie, było to rzeczą normalną.

Przecież od powrotu z amerykańskiego więzienia był pan w środowisku służb. Tam nie zdawano sobie sprawy, jak przebiega transformacja?

Pracowałem w wywiadzie naukowo-technicznym. Nie zajmowałem się sprawami politycznymi. Faktem jest, że w wywiadzie pracowali bardzo inteligentni ludzie i dla nich nie było tajemnicą, że gospodarka długo nie wytrzyma. Potem były zmiany w Rosji, czyli na scenę wkroczyła geopolityka. W wywiadzie była pełna świadomość, że trzeba coraz szybciej myśleć o nowych rozwiązaniach nie tylko gospodarczych, ale także politycznych. I takie informacje słano na różne szczeble. Decyzje należały do polityków.

Wrócił pan do kraju w 1985 r. Już wtedy było wiadomo, że coś się szykuje?

Kiedy kilku najgorliwszych towarzyszy doszło ostatecznie do wniosku, że na współpracę z Amerykanami jednak nie poszedłem, to mogłem zacząć toczyć różne swobodne i ciekawe rozmowy, np. z szefem wywiadu i innymi kolegami, którzy zdawali sobie sprawę, że jest jakiś limit tego systemu. I my go osiągnęliśmy. Na szczęście transformacja w Polsce przebiegła w miarę pokojowo. Ofiar nie było aż tak wiele, a przynajmniej uniknięto ich w tym przełomowym momencie.

Były ofiary transformacji? Panuje przekonanie, że była bezkrwawa. Mówi pan o niewyjaśnionych śmierciach księży: Stefana Niedzielaka, Stanisława Suchowolca i Sylwestra Zycha?

Dla mnie pierwszymi ofiarami transformacji byli górnicy z Wujka. Wtedy pomimo tylu doświadczeń: Poznania, Wybrzeża, ponownie pojawił się wariant siłowy.

A czym były sprawy tych księży?

Trudno mi je osądzać. Nie znam ich. Musieliby się wypowiedzieć kompetentni ludzie z policji, kontrwywiadu, a przede wszystkim prokuratury. Jeżeli więc były jakiekolwiek ofiary, to one były minimalne, i to jest ważne. Proszę porównać, co działo się w Rumunii.

A gdy komuniści ponieśli klęskę w wyborach czerwcowych, w wywiadzie nie zapanował niepokój, że transformacja zbytnio przyspieszyła?

W wywiadzie był spokój. Poza jedyną naturalną obawą. Chodziło o to, aby zmiany, cokolwiek mówić, rewolucyjne, nie spowodowały zdrady agentury. Oficer wywiadu musi bronić tajności źródeł. Wśród kolegów panowało przekonanie, że władza wiedziała, iż pewien etap się skończył i trzeba przekazać pałeczkę. W Rumunii nie chciała pogodzić się z tym faktem. U nas uznała, że trzeba przyszłość budować zupełnie inaczej.

Jako gwiazda wywiadu miał pan dostęp do ludzi ze szczytów władzy, do generałów Czesława Kiszczaka i Wojciecha Jaruzelskiego. Wie pan, kiedy uznali, że trzeba dogadać się z opozycją?

Gen. Jaruzelskiego poznałem późno, a z ministrem Kiszczakiem rozmawiałem tylko kilka razy. Dziś wiem, że oni sobie zdawali sprawę wcześniej, iż należy szukać innych rozwiązań. Rozmowy z opozycją są w takiej sytuacji czymś normalnym. To była jednak przede wszystkim kwestia geopolityki, czyli sytuacji w Rosji i na świecie. W pierwszej fazie zmian w Europie nie wszystkie mocarstwa były za zjednoczeniem Niemiec. Uważam, że rozgrywki geopolityczne decydowały w największym stopniu o tempie i głębi naszej transformacji.

Służby miały bardzo precyzyjne rozpoznanie podziemia. Głębia tej penetracji była znacząca, ale, na szczęście, rządzący doszli do wniosku, że dalsze trwanie w swoistym marazmie jest bez sensu.

Ta inwigilacja miała wpływ na Okrągły Stół, przebieg wyborów?

Nie sądzę. Moim zdaniem były próby zachowania jakichś drobnych fragmentów władzy przed zbyt gwałtownym ich przejęciem. Ale jak to bywa w czasach rewolucyjnych, szybko okazało się, że to jest niemożliwe, choć rekordu Ukrainy w tempie zmian nie pobiliśmy. Oni podpisali porozumienie, a chwilę potem przy użyciu helikopterów i ciężarówek rozpoczęła się ewakuacja najwyższych władz.

Podczas poprzedzających Okrągły Stół rozmów w Magdalence wykorzystano wiedzę operacyjną przeciw liderom opozycji?

Tego typu wiedza zawsze odgrywa istotną rolę, nawet w obecnych czasach. Prezydent czy premier dostają informacje wywiadowcze przed spotkaniami z innymi przywódcami. Z pewnością gen. Kiszczak miał portrety psychologiczne rozmówców, ale nie wiem, czy je wykorzystano, bo nie było mnie tam.

Sądzi pan, że Rosjanie byli w stanie kontrolować transformację?

Zarówno Rosja, jak i USA prowadzą wywiad globalny. Trudno sobie wyobrazić, żeby któreś z nich opuszczało kraj, w którym odgrywało ważną rolę, i pozostawiało wolne pole, np. bez utrzymania przynajmniej agentury wpływu.

Na jaką skalę Rosjanie zrobili to w Polsce?

Nie mam tak głębokiej wiedzy, ale były pewne sygnały, które wskazywały, że ich agentura była obecna.

W tamtym okresie zmieniali się sojusznicy naszych służb. Jak Amerykanie przyjęli człowieka, który odsiadywał u nich wyrok za szpiegostwo?