Prywatny teatr trybuna Kutza

Zmarł Kazimierz Kutz. Przypominamy tekst archiwalny z 2009 roku.

– Zapamiętałem go z trybuny podczas zebrań w Filmówce – wspomina Jerzy Gruza. – Była duża, on mały. Ale serce miał wielkie i odwagę mówienia, co myśli. Rzeczowo, jak na Ślązaka przystało. Ratował mnie i bronił, kiedy jako przewodniczącego komitetu higieny szkolnej ciągle chciano mnie wyrzucać za brudne toalety. A nie znaliśmy się jeszcze wtedy.

– Przed realizacją „Krzyża Walecznych” (1958) – wspomina Józef Hen – przyjechał do mnie do Obór Tadeusz Konwicki z bladym, szczupłym chłopaczkiem i powiedział: „To jest Kazimierz Kutz, twój reżyser”. Był grzecznym chłopcem, niepewnym Kutza w sobie. Miał, podobnie jak ja, niepatetyczną wizję świata, historii i bohaterstwa. Lubił się popisywać swoją plebejskością. Zaskakiwało mnie jego zainteresowanie polityką.

– „Nikt nie woła” Kutza (1960) było przypieczętowaniem dorobku szkoły polskiej, otwarciem nowej epoki, odlotem w kosmos – mówi Barbara Krafftówna o filmie, z którego cenzura wycięła scenę miłosną na „Trybunie Ludu”. – A potem przyszedł „Upał” (1964). Starsi Panowie nigdy nie chcieli przenieść kabaretu do teatru, ale zgodzili się, żeby Kazio zrobił komedię z ich udziałem. Była dowodem na jego poetycką wrażliwość, którą w inny sposób potwierdził w cyklu śląskim.

Śląski matecznik

Olgierd Łukaszewicz, który grał w „Soli ziemi czarnej” (1969) i „Perle w koronie” (1971), podkreśla, że Kazimierz Kutz zawsze czuł się trybunem śląskim. Stworzył zespół filmowy Silesia, szefował regionalnej telewizji. Był internowany.

– Widziałem, jak ludzie dziękowali za to, że otworzył im oczy na Śląsk. Kutz stworzył śląski mit – mówi Łukaszewicz.

– Byłem jedynym aktorem w filmie, który nie znał gwary śląskiej, musiałem się jej uczyć – wspomina Jan Englert.

– W końcu lat 70. panował w kinie naturalizm, a Kutz stylizował, zaproponował wysmakowane plastycznie kadry – kontynuuje Łukaszewicz. – Chwalono wybitne osiągnięcia operatora za ujęcie, w którym witraż odbija się na mojej twarzy. Tymczasem to było zapisane w scenariuszu. Efekt uzyskano dzięki użyciu rzutnika, co też było pomysłem Kutza.

– Jego pasją zawsze był sport – mówi Gruza. – Kiedy w Filmówce grywaliśmy w piłkę, Kazio rządził na boisku, rozgrywał, strzelał bramki. Sport był mocnym motywem jego przyjaźni z Konwickim, Holoubkiem i Dygatem, u którego oglądali mecze.

– To był czas triumfów Górnika Zabrze i kadry Górskiego. Emocjonował się sportem, ale i bawił się reakcjami kolegów przed telewizorem. Sam umiał je powstrzymać, stać go było na dystans – opowiada Łukaszewicz. Podobnie jak żona Dygata Kalina Jędrusik uwielbiał kwiecisty język. I stał się donżuanem.

– Przeczytałem niedawno wywiad z Kaziem i to, co mówi o kobietach, erotyzmie, zaskoczyło mnie – dziwi się Józef Hen. – Nie wiedziałem, że jest stale zafascynowany kobiecością. W mojej obecności tego nie manifestował. Być może buduje swoją legendę?

– Ze zdumieniem dowiadywałem się o jego sekscesach matrymonialno-erotycznych – wyznaje Gruza. – Kiedyś to był skromny chłopak ze Śląska, żaden podrywacz! Myślę, że dopiero jak poczuł reżyserski sukces, zaczął się rozglądać za samicami. To się również ujawniało w słownictwie, którego wcześniej w ogóle nie używał. Rozbuchał się – ch... pi... były na porządku dziennym. To mnie zdumiewało, ale musiało w nim głęboko tkwić. Bawi się tym zresztą z wdziękiem.

– Widziałem w tym rys artystyczny, miałem wrażenie, że mówi językiem wykreowanym – uważa Olgierd Łukaszewicz. – Stwarzał atmosferę, która wszystkich bulwersowała. A jednocześnie to był żart, prowokacja, poezja. W swojej rubaszności, pieprzności, dosadności zawsze jest serdeczny. Niektóre kobiety nie zgadzały się długo na jego konwencję, ale potem wszystkie doceniały wdzięk, zobaczyły, że to jest sexy.

Świątynia miłości

W filmach Kutza uderza rozmodlony stosunek do kobiet. – Myślę, że to cieplejsza strona śląskiego patriarchatu: stwarzała kobietom lepszą sytuację niż gdzie indziej – zauważa Renata Dancewicz, która grała w „Pułkowniku Kwiatkowskim” (1995). – Faceci tyrali na kopalni, chorowali na pylicę, a kobiety uosabiały zdrowie, piękno, krótkie chwile szczęścia.

Renata Dancewicz uważa, że Kutz jest typem człowieka, który klnie jak szewc, ale wcale nie jest wulgarny, tylko ma gołębie serce i imponuje delikatnością:

– To po prostu facet, który nie ściemnia, jest sobą. Jako reżyser bardzo o mnie dbał, wzbudzał zaufanie. W czasie kręcenia filmu grałam nocą w brydża, a kiedy miałam wolną chwilę, natychmiast zasypiałam. Wtedy pytał: „Co ty, Renia, na kotłowni robisz?”. Przynosił mi bułki, martwił się, że jestem niedożywiona. Myślę o nim z wielką czułością.

Janusz Gajos współtworzył sukces przełomowych spektakli telewizyjnych Kutza: – Przed główną rolą w „Opowieściach Hollywoodu” (1986) trochę się bałem. Tekst trudny, Kutza znałem tylko z widzenia. Przed samym wyjazdem do Krakowa powiedział: „Słuchaj, ty jedziesz do Krakowa. To nie są żarty. Musisz być przygotowany tak, jak nigdy jeszcze nie byłeś. Tam nie będzie łatwo”. W czasie prób dowiedziałem się od Ani Dymnej, że krakowskim kolegom powiedział: „Słuchajcie, tu przyjedzie Gajos. To nie są żarty. Musicie być przygotowani tak, jak jeszcze nigdy nie byliście...”. Kutz uwielbia „organizować zdarzenia”. Bez tego nie ma Kutzowej atmosfery na planie.