Helsińska Fundacja Praw Człowieka przesłała do Komitetu Ministrów Rady Europy stanowiska w sprawie wykonania wyroku ETPC Milka p. Polsce (skarga nr 14322/12) i Dejnek p. Polsce (skarga nr 9635/13). W tych wyrokach ETPC stwierdził, że stosowanie środków, takich jak kontrola osobista, o charakterze inwazyjnym czy wręcz poniżającym, musi być zawsze podparte wiarygodnym uzasadnieniem ze strony władz jednostki penitencjarnej.

Milka i Dejnek - o co chodziło

15 września 2015 r. ETPC wydał wyrok w sprawie Milka p. Polsce, w którym stwierdził naruszenie Konwencji polegające na poddawaniu osadzonego kontroli osobistej mimo braku podstaw do takiego działania. Podstawą wyroku była sprawa Sławomira Milki, który w trakcie pobytu w jednostkach penitencjarnych kilkukrotnie odmówił poddania się kontroli osobistej. W następstwie tego zachowania dyrektorzy zakładów karnych, w których przebywał skarżący,ukarali go kilkoma karami dyscyplinarnymi. Wśród nich znalazły się: nagana, pozbawienie możliwości otrzymania paczki żywnościowej, a także umieszczenie w izbie izolacyjnej. Odwołania S. Milki do sądu penitencjarnego nie przyniosły rezultatu.

ETPC uznał, że w sprawie S. Milki doszło do naruszenia art. 8 EKPC stanowiącego między innymi, że każdy ma prawo do ochrony swojej prywatności. W wyroku stwierdzono, że taka ingerencja państwa w fizyczną i psychiczną integralność jednostki musi być proporcjonalna do jej zamierzonego celu, dlatego kontrole osobiste powinny być, zdaniem ETPC, przeprowadzane w odpowiedni sposób.

Według Trybunału brakowało dowodów wskazujących na to, że skarżący mógł posiadać przy sobie niebezpieczne przedmioty. W ocenie ETPC, S. Milka nie dał w przeszłości powodów, żeby przypuszczać, że może przemycać takie przedmioty na teren jednostki penitencjarnej. Zdaniem ETPC stosowanie środków, takich jak kontrola osobista, o charakterze inwazyjnym czy wręcz poniżającym, musi być zawsze podparte wiarygodnym uzasadnieniem ze strony władz jednostki penitencjarnej.

W wyroku z 1 czerwca 2017 r. w sprawie Dejnek p. Polsce Trybunał również stwierdził naruszenie Konwencji polegające na poddawaniu osadzonego kontroli osobistej, mimo braku podstaw do takiego działania. W przeciwieństwie do sprawy Stanisława Milki, Artur Dejnek był poddawany kontrolom osobistym, ponieważ w jego odzieży znaleziono pieniądze pochodzące z nielegalnego źródła oraz substancje psychoaktywne. ETPC  zauważył w rozstrzygnięciu, że nie każda kontrola osobista skarżącego była uzasadniona stosownymi przesłankami. Dlatego też, podobnie jak w sprawie Milka przeciwko Polsce, Trybunał wskazał, że: „(...) wysoce inwazyjne i potencjalnie upokarzające środki, takie jak oględziny ciała lub kontrola osobista wymagają wiarygodnego uzasadnienia. Nie wydaje się, by takie uzasadnienie było przedstawione skarżącemu przez władze więzienne w niniejszej sprawie." (Dejnek p. Polsce, § 75)

W obu wyrokach ETPC odnotował stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich z grudnia 2014 r. wskazujące na brak możliwości zakwestionowania przez osadzonych decyzji funkcjonariuszy Służby Więziennej o poddaniu więźnia kontroli osobistej. W ocenie ETPC, brak takiego efektywnego środka znacząco utrudnia realizację na poziomie krajowym wymogu należytego uzasadniania decyzji o zastosowaniu kontroli osobistej więźnia.

Wyrok i co dalej

Po wydaniu orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka nadzór nad jego wykonaniem sprawuje Komitet Ministrów Rady Europy. Organizacje pozarządowe mają możliwość przedstawiania mu swoich stanowisk. HFPC regularnie korzysta z tej możliwości. Celem wystąpień organizacji jest poinformowanie Komitetu Ministrów o działaniach podjętych na poziomie krajowym po wydaniu wyroku, wskazanie kierunków oraz rekomendacji dla władz krajowych.

HFPC skierowała wystąpienie do Komitetu Ministrów Rady Europy, w którym odniosła się szczegółowo do projektowanej nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego w zakresie kontroli osobistych. Jednym z założeń dodawanego rozdziału jest stworzenie możliwości manualnego badania miejsc intymnych osób kontrolowanych.

Pośród pomysłów nowelizacji znajduje się też m.in. wprowadzenie możliwości złożenia zażalenia do sędziego penitencjarnego na dokonaną kontrolę osobistą. Zgodnie z aktualnym stanem prawnym, osoba pozbawiona wolności, względem której została przeprowadzona kontrola osobista, może złożyć skargę w trybie wewnętrznym, czyli do administracji zakładu karnego lub kierowników jednostek organizacyjnych Służby Więziennej. Po nowelizacji to sędzia penitencjarny po stwierdzeniu uchybień w zakresie kontroli osobistej będzie mógł przekazać sprawę do prokuratora oraz właściwego dyrektora Służby Więziennej.

W ocenie HFPC rozwiązanie to nie spełnia wymagań wynikających z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

- Rozwiązanie takie byłoby zgodne z przepisami Konwencji w sytuacji, gdy to nie sędzia penitencjarny, a sąd penitencjarny po złożeniu na dokonaną kontrolę osobistą zażalenia, zbadałby ją pod względem zasadności, prawidłowości i legalności. Ponadto, należałoby wprowadzić możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za dokonaną kontrolę osobistą, która byłaby nielegalna, nieprawidłowa lub bezzasadna. Jednocześnie należy wprowadzić obowiązek sporządzenia protokołów i rejestrów z dokonania każdej kontroli osobistej - uważa HFPC.