Wyrok Trybunału Konstytucyjnego SK 20/12 z 16.10.2014 w sprawie konstytucyjności art. 15 ust. 1 pkt 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, uznający pobieranie tzw. „opłat półkowych" za czyn nieuczciwej konkurencji dawał pewne nadzieje na zmianę orzecznictwa sądów powszechnych, bardzo niekorzystnego dla przedsiębiorców stosujących jakiekolwiek opłaty handlowe inne niż marża. Analiza dotychczasowego orzecznictwa sądów powszechnych, powołującego wprost wspomniane orzeczenie Trybunału, w znacznym stopniu pokazuje jednak, że nadzieje te były co najmniej przedwczesne. Jak bowiem wskazuje przegląd udostępnionych na portalu orzecznictwa sądów powszechnych wyroków sądów odwołujących się wprost do orzeczenia Trybunału, SK 20/12, nie wpłynęło ono znacząco na sposób rozumienia przez sądy powszechne 15 ust. 1 nr 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i sądy sztywno trzymają się wytyczonych wcześniej linii orzeczniczych.

Wyrok trybunału: Zakaz opłat dodatkowych konstytucyjny, ale...

Trybunał na samym początku swojego wyroku zaznaczył, że przedmiotem jego kontroli będzie wyłącznie zgodna z Konstytucją wykładnia art. 15 ust. 1 pkt 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji Zwracając uwagę na fakt, że zakaz opłat innych niż marża stanowi ingerencję w konstytucyjną wolność działalności gospodarczej, TK zaznaczył dalej, że może być on uzasadniony wyłącznie jeżeli będzie spełniał wymogi proporcjonalności. Trybunał ocenił pozytywnie przydatność art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. , oraz jego niezbędność w zapewnianiu prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej, stawiając jednocześnie określone wymogi odnośnie jego stosowania na etapie analizy proporcjonalności sensu stricto. Na tym etapie TK zaznaczył jasno m. in., że zakaz „opłat półkowych" jest konstytucyjny ponieważ: (a) nie oznacza bezwzględnego zakazu pobierania wszelkich opłat dodatkowych, lecz ogranicza się tylko do tych, które utrudniają dostęp do rynku (zatem nie każda dopłata dodatkowa skutkuje utrudnieniem dostępu do rynku); (b) sąd stosując art. 15 ust.1 pkt 4 u.z.n.k. musi każdorazowo wykonać szczegółowy test, badający przede wszystkim, czy opłaty dodatkowe (i) zostały zastrzeżone już na etapie zawierania umowy; (ii) czy zostały od początku sprecyzowane; (iii) czy pobierano je w sposób transparentny; (iv) czy zastrzeżono je z mocą wsteczną; (v) czy zastrzeżono je w zamian za świadczenia wzajemne; (vi) czy zastrzeżono je w sposób proporcjonalny. Ponadto TK stwierdził, że zakaz „opłat półkowych" spełnia wymogi konstytucjonalności, ponieważ (c) nie istnieje domniemanie nieekwiwalentności świadczeń; (d) sąd każdorazowo powinien badając charakter opłat uwzględniać aktualny stan wiedzy ekonomicznej i ich faktyczny wpływ na konkurencyjność; (e) co do zasady dozwolone są porozumienia o odpłatne o świadczenie usług dodatkowych; (f) ciężar udowodnienia nielegalności opłat dodatkowych obciąża na zasadach ogólnych stronę dochodzącą roszczeń, w szczególności zaś nie istnieje żadne domniemanie co do niedozwolonego charakteru opłat handlowych innych niż marża.

Podsumowując, Trybunał uznał art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. za konstytucyjny, o tyle, o ile pozwala on na każdorazową wnikliwą analizę łączących strony relacji handlowych, w szczególności zaś nie zawiera on żadnych domniemań co do niedozwolonego charakteru porozumień o opłatach dodatkowych. Dla należytej ochrony zawartej w art. 20 Konstytucji RP zasady wolności gospodarczej jest zatem niezbędne, ażeby sądy powszechne każdorazowo dokonywały drobiazgowej analizy porozumień dotyczących opłat dodatkowych z uwzględnieniem aktualnej wiedzy ekonomicznej. Wszelki automatyzm w orzekaniu prowadziłby zaś do stosowania przepisu w sposób nieproporcjonalnie naruszający zasadę wolności gospodarczej zapisaną w art. 20 Konstytucji RP.

Powyższe twierdzenia, ze szczególnym naciskiem na brak przerzucenia przez art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k. ciężaru dowodu, zostały w całości podtrzymane przez Trybunał w uzasadnieniu do postanowienia SK 22/14 z 28.07.2015 r.

Reakcja Sądów Powszechnych

Niestety, jak wskazuje analiza udostępnionych wyroków sądów powszechnych (wydanych w grudniu i listopadzie 2014), odwołujących się bezpośrednio do omówionego wyżej orzeczenia Trybunału, nie wpłynęło ono istotnie na sposób rozpatrywania przez nie spraw o narzucenie opłat mających stanowić utrudnienie w dostępie do rynku. Odwołania do orzeczenia SK 20/12 były na ogół krótkie i ogólnikowe, służyły ponadto jedynie potwierdzeniu wcześniejszej argumentacji sądu. I tak, w wyroku I ACa 951/14 z 16.12.2014 SA w Warszawie ograniczył się do przytoczenia stwierdzenia TK, że sama zdolność do świadczenia wzajemnego ze strony dystrybutora w zamian za pobieranie opłat marketingowych nie wystarczy do stwierdzenia ekwiwalentności świadczeń. SA w Poznaniu w swoim wyroku I ACa 937/14 z 16.12.2014 przytoczył jedynie stwierdzenie Trybunału, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest wobec istnienia na rynku tzw. „niedoskonałej konkurencji" niezbędny do ochrony wolności prowadzenia działalności gospodarczej, popierając nim swoje rozumowanie zmierzające do uznania opłat pobieranych przez dystrybutora za czyn nieuczciwej konkurencji. W swoim wyroku I ACa 949/14 z 9.12.2014 SA w Warszawie ograniczył się zaś do stwierdzenia, że Trybunał w swoim orzeczeniu uznał art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. za konstytucyjny i pożądany z punktu widzenia ochrony wolności gospodarczej. Znaczne fragmenty orzeczenia TK SK 20/12, również te mówiące o konieczności dokładnej analizy okoliczności konkretnego wypadku, zacytował wprawdzie w swoim wyroku I ACa 1281/14 z 30.12.2014 SA w Poznaniu, cały wywód skwitował jednak niestety lakonicznym stwierdzeniem, że Sąd Okręgowy, którego wyrok był przedmiotem kontroli sądu apelacyjnego, uczynił zadość wszystkim kryteriom wymienionym przez Trybunał. Jak widać, w wymienionych wyżej orzeczeniach wyrok Trybunału powoływany był jako retoryczny ozdobnik, mający służyć dodatkowemu uzasadnieniu dotychczasowej linii orzeczniczej; nie przywoływano w nich tych jego wątków, które mogłyby ją podważyć.

Osobnego potraktowania wymaga kwestia twierdzeń TK odnośnie rozłożenia ciężaru dowodu, która stała się nawet przedmiotem orzecznictwa SN: w wyroku I CSK 136/14 z 17.04.2015 Sąd, przywołując wspomniany wyrok TK, podkreślił, że z art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k. nie wynika domniemanie, jakoby opłata handlowa inna niż marża miała stanowić czyn nieuczciwej konkurencji; doprowadziło go to do stwierdzenia, że w badanym stanie faktycznym nie doszło do naruszenia u.z.n.k. Powyższy wyrok SN przywołany został przez SA w Warszawie w wyroku I ACa 2045/14 z 27.08.2015 doprowadzając sąd do takich samych konkluzji. Bezpośrednio do wyrażonego przez TK poglądu o braku istnienia domniemania naruszenia zasad uczciwej konkurencji przez opłaty inne niż marża SA w Warszawie odniósł się jeszcze w dwu orzeczeniach: w wyroku I ACa 1929/14 z 30.07.2015 uznał on wprost, że domniemanie takie nie wynika z art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k.; w wyroku I ACa 1730/14 z 21.05.2015 ujął on sprawę nieco łagodniej, twierdząc że „rzeczywiście w art. 15 ust. 1 ustawy nie zostało [ono] uregulowane w sposób bezpośredni"; w obu tych wyrokach uznał on jednak że z materiału dowodowego wynikało, że rzeczone opłaty miały charakter niedozwolony. Dla kontrastu należałoby jednak przytoczyć w tym miejscu orzeczenia, w których ten sam SA w Warszawie explicite odrzuca przytoczone wyżej twierdzenia TK. W orzeczeniu I ACa 696/14 z 17.11.2014, Sąd odwołując się bezpośrednio do orzeczenia SK 20/12 stwierdził, iż „nie podziela [on] stanowiska Trybunału", jakoby ciężar dowodu w sprawach z art. 15 ust. 1 pkt 4 obciążać miał twierdzącego, że pobrane opłaty stanowiły czyn nieuczciwej konkurencji. Zaznaczył on, iż „stanowisko to [wyrażone w wyroku TK] nie wiąże sądów powszechnych". W swoim orzeczeniu I ACa 1932/14 z 7.07.2015 stwierdził on natomiast, że „zawarte w jego [Trybunału] uzasadnieniu stwierdzenie dotyczące funkcji gwarancyjnych innych relewantnych przepisów ustawowych, (...) nie daje podstaw do odmiennego niż do tej pory interpretowania zasady rozkładu ciężaru dowodu". Warto zaznaczyć, że drugie orzeczenie stoi w sprzeczności nie tylko z uzasadnieniem wyroku TK, lecz także odwołującego się do niego kwietniowego wyroku SN.

Jeżeli jednak przyjrzeć się całości powoływanych orzeczeń, a nie tylko ich fragmentom, w których znajdują się bezpośrednie odwołania do wyroku Trybunału, to widać wyraźnie, że stosują one rozumowania stojące w sprzeczności z tymi zaproponowanymi przez Trybunał także w innych punktach. Przekonanie o domniemaniu stanowienia przez opłaty dodatkowe czynu nieuczciwej konkurencji pojawia się także w wyrokach SA w Poznaniu I ACa 937/14 czy też SA w Warszawie I ACa 949/14. W wyrokach SA w Warszawie I ACa 696/14 i I ACa 949/14, czy też SA w Poznaniu I ACa 951/14 odmiennie, niż wynika to z treści wyroku TK, wprost wyrażone jest przekonanie, że sam fakt pobierania opłaty dodatkowej jest dostatecznym dowodem na stanowienie przez nią utrudnienia w dostępie do rynku. W wyroku I ACa 949/14 SA w Warszawie stwierdził ponadto, znów wbrew orzeczeniu Trybunału, że z celu art. 15 ust. 4 pkt 1 u.z.n.k. wynika, że statuuje on bezwzględny zakaz pobierania jakichkolwiek opłat od dostawców za przyjęcie towaru do sprzedaży. Swoje twierdzenia, sprzeczne z wyrokiem Trybunału, sądy niejednokrotnie wspierają przez odwołanie do wcześniejszego orzecznictwa.

Pozwala to przypuszczać, że rzecz ma się podobnie również w przypadku tych orzeczeń w sprawie „opłat półkowych", zapadłych już po wydaniu wyroku Trybunału SK 20/12, które w żaden sposób się do niego nie odwoływały.

Podsumowanie

Wydaje się, że wyrok Trybunału nie wpłynął na orzecznictwo sądów powszechnych. Udostępnione orzeczenia, odwołujące się wprost do wyroku SK 20/12 wskazują jasno, że z jednej strony te orzeczenie TK powoływane jest jako retoryczny ozdobnik w celu wzmocnienia przez sądy ich dotychczasowego orzecznictwa, z drugiej zaś we wszystkich omówionych wyżej wyrokach w sposób mniej lub bardziej otwarty wyrażane są poglądy sprzeczne z opisanym przez Trybunał konstytucyjnym rozumieniem swobody działalności gospodarczej.

Stanowi to złą wiadomość nie tylko dla tych, którzy liczyli na złagodzenie niekorzystnego dla dystrybutorów orzecznictwa odnośnie dodatkowych opłat handlowych. Wskazuje to także na ignorowanie przez sądy zasady wykładni prokonstytucyjnej, nakazującej w procesie interpretacji prawa uwzględniać przepisy konstytucji w brzmieniu nadanym im przez orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. W odniesieniu do zagadnienia opłat handlowych innych niż marża oznacza to, że praktyka orzecznicza de facto ignoruje wyważenie pomiędzy konstytucyjnymi prawami i wolnościami podmiotów prywatnych (dostawców i sprzedawców), uwzględniając wyłącznie interesy tych pierwszych.

Godne uwagi jest, że okoliczność ta była podnoszona przez wnioskodawców skargi konstytucyjnej, będącej przedmiotem postanowienia TK SK 22/14. Trybunał jednak nie uwzględnił jej w swoim orzeczeniu, zwracając uwagę na fakt, że sądowe stosowanie prawa może być przedmiotem kontroli Trybunału wyłącznie w sytuacji, w której „jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezstronny ustaliła wykładnię danego przepisu", co jednak nie miało miejsca w przypadku art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k.

Tym samym jedyną szansą na uporządkowanie sytuacji i zapewnienie stosowania prokonstytucyjnej wykładni art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k. jest orzecznictwo Sądu Najwyższego (choć i ono bywało ignorowane przez sądy apelacyjne). Pozostaje mieć nadzieję, że SN odniesie się szerzej do kwestii zasad kwalifikowania opłat handlowych innych niż marża jako czynów nieuczciwej konkurencji w uzasadnieniu do swojej ostatniej uchwały III CZP 73/15 z 18.11.2015.

Bartosz Soloch, prawnik w Rödl & Partner w Warszawie