Co powinniśmy wiedzieć w czasach pandemii?

Nawet osiągnięcie w Polsce odporności zbiorowiskowej nie odmieni w sposób radykalny sytuacji w Europie – luzowaniu gospodarki towarzyszyć będzie bowiem większy przepływ ludzi i towarów. Nieuchronnie będziemy również świadkami nowych, nieznanych medycynie mutacji wirusa, a naturalnie opóźnienia w pracach badawczo-rozwojowych nad szczepionkami będą wymuszały wprowadzanie ograniczeń, takich jak kwarantanna, izolatoria czy też konieczność używania maseczek – przynajmniej w miejscach pracy.

Dlatego też Inicjatywa Edukacji Obywatelskiej wraz z partnerami podjęła decyzję o upowszechnianiu rzetelnej wiedzy dotyczącej pandemii, procedur i czynności podejmowanych dla ochrony zdrowia oraz środków zapobiegawczych, które niekiedy oznaczają wprowadzanie nowych obowiązków i regulacji ograniczających nasze swobody. Znajomość podstawowych terminów, procedur oraz przysługujących nam praw i obowiązków pozwoli nam wszystkim zmierzać się na co dzień z sytuacją epidemiczną w sposób znacznie bardziej świadomy.

Odporność to stan organizmu umożliwiający, w drodze różnych mechanizmów, przeciwstawianie się szkodliwym czynnikom środowiska, takim jak drobnoustroje, inwazje pasożytnicze, czynniki chemiczne i fizyczne. Szczególnym przykładem odporności jest odporność immunologiczna. Wyróżnia się dwa główne jej typy: nieswoistą (wrodzoną) i swoistą (nabytą). Odporność nieswoista jest pierwszą linią obrony przed patogenami. Jej istotę stanowią uwarunkowane genetycznie procesy, które działają w sposób uogólniony i nieprecyzyjny. Odporność swoista budowana jest, gdy elementy działania odporności nieswoistej okazują się niewystarczające. Badaniem działania układu odporności zajmuje się immunologia.

Badanie odporności to badania umożliwiające określenie sprawności układu immunologicznego, wykrycie niedoborów odporności (pierwotnych i wtórnych) i schorzeń o podłożu autoimmunologicznym (polegających na rozpoznawaniu przez układ odporności wybranych tkanek i komórek jako obce i atakowaniu ich), a także nadmiarowej odpowiedzi układu odporności i związanego z tym stanu zapalnego oraz zbyt słabej bądź nadmiarowej poszczepiennej odpowiedzi immunologicznej. W zależności od celu przeprowadza się badania morfologiczne krwi, badania wskaźników gospodarki żelazem, markerów stanu zapalnego, poziomu przeciwciał, funkcji limfocytów T i B krwi obwodowej oraz aktywności hemolitycznej dopełniacza.

Szczepienia ochronne to jedna z najbardziej efektywnych i bezpiecznych metod profilaktyki chorób zakaźnych. Zapobiegają rozwijaniu się choroby i powikłaniom pochorobowym oraz zmniejszają ryzyko śmierci. Szczepienie – którego celem jest sztuczne uodpornienie organizmu – polega na podaniu preparatu biologicznego wywołującego odpowiedź immunologiczną, podobną do osiąganej po przebytym zakażeniu. W tym celu wykorzystuje się różnego rodzaju szczepionki, m.in.:
- żywe (zawierające całe, ale pozbawione zjadliwości drobnoustroje),
- zabite (zawierające całe, ale inaktywowane drobnoustroje),
- podjednostkowe (zawierające pojedyncze białka),
- bardziej innowacyjne, takie jak szczepionki mRNA lub wektorowe.

W 2020 r. funkcjonowało 253 215 placówek świadczeń zdrowotnych, w tym 1639 należących do sektora publicznego, i 250 239 stanowiących sektor prywatny. Oznacza to wzrost ogólnej liczby placówek w stosunku do roku poprzedniego (243 828), przy czym liczba placówek publicznych spadła o 11. Przybyło natomiast 9190 placówek prywatnych.

Szczepionki mRNA, w przeciwieństwie do preparatów zawierających osłabione lub zabite patogeny, zawierają cząsteczki informacyjnego RNA (mRNA), będące nośnikiem genetycznej instrukcji, w jaki sposób komórki produkować mają białko patogenu. Cząsteczki te umieszczane są w nanolipidowych otoczkach umożliwiających dostarczenie mRNA do wnętrza komórki, na struktury zwane rybosomami. Zachodzi na nich proces zwany translacją, podczas którego informacja zapisana w postaci sekwencji mRNA przepisywana jest na sekwencję aminokwasów białka. Po wyprodukowaniu białka jest ono następnie konfrontowane z komórkami układu immunologicznego, umożliwiając zbudowanie odporności nabytej przeciw patogenowi.

Szczepionki wektorowe, w przeciwieństwie do preparatów zawierających osłabione lub zabite patogeny, zawierają zmodyfikowane genetycznie „wirusowe wektory”. Są one nośnikiem genetycznej instrukcji, w jaki sposób komórki mają produkować pożądane białko patogenu. Do tworzenia szczepionek wektorowych wykorzystuje się najczęściej ludzkie adenowirusy. Usuwa się z nich fragmenty umożliwiające wirusowi namnażanie materiału genetycznego, a wstawia gen kodujący pożądane białko. Taki wektor nie replikuje się i nie powoduje choroby. Autoryzowanych szczepionek wektorowych użyto po raz pierwszy przeciw eboli. Szczepionki wektorowe przeciw Covid-19 są pierwszymi preparatami tego typu stosowanymi masowo.

Karta uodpornienia i karta szczepień należą do indywidualnej dokumentacji medycznej. Karta uodpornienia stanowi dokument wewnętrzny, przeznaczony na potrzeby podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych i stosowana jest co do zasady w przypadkach szczepień obowiązkowych. Karta szczepień jest natomiast dokumentem zewnętrznym (odpowiednik książeczki szczepień) i została wprowadzona dopiero 25 grudnia 2020 r. Prowadzona jest w postaci elektronicznej, stanowiąc element systemu informacji w ochronie zdrowia, lecz na żądanie może być wydana w formie papierowej. Na jej podstawie na Indywidualnym Koncie Pacjenta wydawane są i udostępniane zaświadczenia o wykonaniu szczepienia.

Karta szczepień oraz Indywidualne Konto Pacjenta odegrają niebawem nową rolę – będą stanowiły podstawę do wydania Cyfrowego Zielonego Certyfikatu, którego projekt przyjęła w kwietniu Komisja UE. Tzw. paszport odporności ma być dokumentem umożliwiającym swobodne przemieszczanie się w granicach UE bez konieczności odbywania kwarantanny i innych ograniczeń. Jeśli porozumienie w tej sprawie zostanie osiągnięte do końca maja, „paszport” może zostać uruchomiony już w czerwcu br.

Uprawnienie do wystawiania recept – zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem ministra zdrowia z dnia 23 grudnia 2020 r. – przysługuje lekarzom, lekarzom dentystom, lekarzom weterynarii, pielęgniarkom, położnym, felczerom i farmaceutom. Zakres uprawnienia do wystawiania recept różni się w zależności od kwalifikacji zawodowych i specjalizacji osoby upoważnionej. Różnice te dotyczą m.in. ilości oraz rodzaju zapisywanych środków leczniczych. Kwalifikacje zawodowe nie są jedynym czynnikiem różnicującym uprawnienia. Istnieją również ograniczenia w uprawnieniach w obrębie tej samej grupy zawodowej, najczęściej przy wystawianiu określonych recept – np. specjalnej grupy bezpłatnych leków dla pacjentów, którzy ukończyli 75. rok życia bądź recept obejmujących substancje zaliczane do narkotyków.

Teleporada medyczna to świadczenie zdrowotne udzielane na odległość, za pośrednictwem systemów teleinformatycznych lub systemów łączności, takich jak na przykład telefon lub chat. Przy udzielaniu świadczeń w tej formie kluczową rolę odgrywa więc odrębność miejsca pobytu pacjenta od miejsca, w którym lekarz lub inna osoba uprawniona do udzielenia danego świadczenia udziela teleporady. W trakcie świadczenia pacjent ma prawo otrzymać e-receptę, e-skierowanie lub e-zwolnienie (e-ZLA).

Teleporady mogą udzielać zarówno lekarze pierwszego kontaktu (rodzinni), jak i specjaliści w dziedzinach swoich specjalności.

Dyspozytor medyczny jest pracownikiem pełniącym istotną funkcję w ratownictwie medycznym, przyjmującym zgłoszenia alarmowe i powiadomienia o zdarzeniach, ustala priorytety oraz niezwłocznie dysponuje zespołami ratownictwa medycznego na miejsce zdarzenia. Przekazuje on też niezbędne informacje kierującemu akcją medyczną oraz osobom udzielającym pierwszej pomocy. Dyspozytorem medycznym – zgodnie z ustawą o Państwowym Ratownictwie Medycznym – może być osoba spełniająca określone wymogi formalne, w postaci wykształcenia wymaganego dla lekarza, pielęgniarki systemu albo ratownika medycznego. Osoba taka także musi mieć już odpowiednie pięcioletnie doświadczenie zawodowe.

Prawa i obowiązki obywatela poddanego kwarantannie lub izolacji (w tym izolacji w warunkach domowych) regulowane są ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tj. Dz.U. 2020.1845) oraz kolejnymi rozporządzeniami Rady Ministrów oraz ministra zdrowia. Wielokrotnie zmieniane przepisy często były krytykowane oraz budziły szereg wątpliwości. Rzecznik praw obywatelskich (RPO) zwracał m.in. uwagę na brak możliwości odwołania się przez obywatela od nałożonego obowiązku kwarantanny lub izolacji/izolacji w warunkach domowych, w związku z podejrzeniem/stwierdzeniem zakażenia SARS-CoV-2. Obowiązek ten powstaje bowiem z mocy prawa, a nie w wyniku formalnego wydania decyzji organu inspekcji sanitarnej. Co za tym idzie, obywatel nie ma zapewnionej formalnej i skutecznej drogi zakwestionowania obowiązku poddania się kwarantannie lub izolacji oraz znacznie utrudnione dochodzenie swoich praw (naprawienia szkody) związanych z bezzasadnym objęciem ww. obowiązkiem.

Kwarantanna dotyczy osób zdrowych, bez objawów zakażenia/choroby, które narażone były na kontakt z chorymi lub podejrzanymi o zakażenie koronawirusem, przekroczyły granicę zewnętrzną UE, mają niepokojące objawy lub z innej, uzasadnionej przyczyny zostały skierowane na test.

Okres obowiązkowej kwarantanny z powodu narażenia siebie bądź innych na zakażenie wirusem SARS-CoV-2 albo styczności ze źródłem zakażenia u osób, u których nie wystąpiły objawy choroby Covid-19, ulega zakończeniu po dziesięciu dniach, licząc od dnia następującego po ostatnim dniu narażenia albo styczności. W uzasadnionych przypadkach państwowy powiatowy inspektor sanitarny decyduje o skróceniu albo zwolnieniu z obowiązku odbycia obowiązkowej kwarantanny.

W przypadku osoby zamieszkującej lub prowadzącej wspólne gospodarstwo domowe z osobą, u której stwierdzono już zakażenie wirusem SARS-CoV-2 i która została poddana z tej przyczyny izolacji w warunkach domowych, okres obowiązkowej kwarantanny ulega zakończeniu po upływie siedmiu dni od dnia zakończenia tej izolacji współlokatora. W uzasadnionych przypadkach państwowy powiatowy inspektor sanitarny decyduje o skróceniu albo zwolnieniu z obowiązku odbycia obowiązkowej kwarantanny.

Okres obowiązkowej kwarantanny osoby skierowanej do diagnostyki laboratoryjnej w kierunku wirusa SARS-CoV-2 ulega zakończeniu z chwilą uzyskania negatywnego wyniku testu diagnostycznego w kierunku SARS-CoV-2, nie później jednak niż po upływie dziesięciu dni od dnia następującego po dniu skierowania do wykonania testu diagnostycznego w kierunku SARS-CoV-2.

Obywatel odbywający kwarantannę ma zakaz opuszczania miejsca, w którym odbywa kwarantannę, oraz obowiązek zainstalowania aplikacji „Kwarantanna domowa”. Obywatel w trakcie kwarantanny nie może ponadto przyjmować nikogo w miejscu jej odbywania, z wyjątkiem personelu medycznego, inspekcji sanitarnej i policji. Może natomiast wykonywać pracę zdalną, zamawiać niezbędne produkty z dostawą „do drzwi”, uprzedzając jednocześnie o fakcie przebywania na kwarantannie.

Obowiązkowej izolacji lub izolacji w warunkach domowych podlegają osoby, które nie zostały poddane obowiązkowej hospitalizacji, lecz u których stwierdzono zakażenie wywołane wirusem SARS-CoV-2, zachorowanie na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (Covid-19) lub też podejrzenie zakażenia lub zachorowania. Lekarz lub felczer, który zasadnie podejrzewa ww. zakażenie/zachorowanie, po dokonaniu oceny stanu klinicznego danego pacjenta może nakazać hospitalizację lub skierować do izolacji lub izolacji w warunkach domowych. Jest wówczas zobligowany pouczyć o tym obowiązku pacjenta lub osobę sprawującą nad nim prawną pieczę. Nie później niż w siódmej dobie odbywania izolacji w warunkach domowych pacjenci otrzymują na specjalny numer telefonu wiadomość tekstową o konieczności skontaktowania się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, w celu uzyskania informacji o czasie trwania izolacji w warunkach domowych. Co do zasady izolacja trwa dziesięć dni od dnia wystąpienia objawów lub uzyskania pierwszego dodatniego testu diagnostycznego w kierunku SARS-CoV-2.

Podobnie jak w przypadku kwarantanny obywatel podlegający izolacji nie może opuszczać miejsca, w którym przebywa i nie może przyjmować „gości”. Jeżeli miejscem tym jest izolatorium, ma prawo do świadczeń leczniczych, a więc wizyty pielęgniarskiej, porady lekarskiej, otrzymywania leków oraz transportu do szpitala z powodu pogorszenia stanu zdrowia.