Deglomeracja - jakie mogą być skutki

Zwolennikami deglomeracji są przede wszystkim samorządy. To właśnie stąd wpływa zasadniczy postulat rozbicia „monopolu" stolicy, upatrując w tym ważnego, nowego bodźca rozwoju społeczno-gospodarczego, co za tym idzie wzmocnienia pozycji jednostek samorządu terytorialnego.

W opinii samorządowców deglomeracja postrzegana jest jako, mniej lub bardziej odległa, przyszłość samorządu terytorialnego. Czy ta wizja ma szansę się ziścić? Wydaje się, że tak. W obliczu powiększającego się dystansu rozwojowego pomiędzy Warszawą a pozostałymi dużymi ośrodkami miejskimi, pomimo zauważalnego oporu strony rządowej, racjonalnym jest myślenie o deglomeracji w kategorii rzeczywistości a nie mrzonki.

Czytaj także: Wybory samorządowe 2018: trzeba dyskutować o decentralizacji, stabilizacji prawnej i finansowej

Uzasadniając przyjęte stanowisko warto odwołać się do istoty samorządu terytorialnego. Jest on niezaprzeczalnym sukcesem przemian jakie zainicjowano w 1990 r. Wyrazem nowej logiki rozwoju terytorialnego, opierającego się na wyodrębnionej podmiotowości wspólnot lokalnych mających, co należy mocno podkreślić, realne prawo do podejmowania decyzji we wszystkich właściwych sobie sprawach publicznych. Co więcej, samorząd terytorialny stał się kreatorem określonych zjawisk rozwojowych, w konsekwencji beneficjentem ich efektów. To właśnie na jednostki samorządu terytorialnego przerzucono odpowiedzialność za jakość i poziom życia mieszkańców, czyniąc go głównym decydentem w swojej własnej sprawie. Biorąc pod uwagę osadzenie prawne polskiego samorządu można go uznać za personifikację państwa (jest on jasno zdefiniowaną instytucjonalną formą organizacji państwa, ściśle umiejscowioną w jego strukturze). To rodzi zaś po stronie państwa obowiązek dążenia do równoważenia rozwoju jednostek samorządu terytorialnego, a przynajmniej do stworzenia ku temu warunków. Oczywiście państwo nie może być głównym „sterującym" rozwojem, może natomiast współuczestniczyć w nim poprzez swoje decyzje dotyczące chociażby lokalizacji wybranych centralnych instytucji publicznych.

Deglomeracja, o której wspomniano powyżej, przyczynia się do powstania przestrzeni „wyposażonej" w różnorodne instytucje zarówno publiczne jak i komercyjne – urzędy centralne, ośrodki naukowo-badawcze czy międzynarodowe instytucje biznesowe i finansowe. Ich obecność to nie tylko wzrost prestiżu takiej przestrzeni, ale co istotne z punktu widzenia samorządu, niezaprzeczalna szansa na przebudowę i wzmocnienie potencjału społeczno-gospodarczego, odbudowę elit lokalnych, kapitału ludzkiego i społecznego. Kumulacja zasobów, nie tylko finansowych, ale także wiedzy, innowacji tkwiących w ważnych instytucjach publicznych i komercyjnych w jednym ośrodku centralnym w znaczny sposób ogranicza możliwości tych pozostałych. Poprzez deglomerację można zatem podjąć próbę aktywizacji słabiej rozwiniętych części kraju między innymi dzięki w miarę stabilnym miejscom pracy oferowanym w głównej mierze przez sektor publiczny. Mogłoby to osłabić migrację młodych dobrze wykształconych mieszkańców, tym samym pobudzić popyt lokalny i rozwój nowych podmiotów gospodarczych.

W szerszej skali zjawisko deglomeracji sprzyja reorganizacji administracji publicznej, racjonalizacji kosztów funkcjonowania instytucji publicznych, świadczenia usług publicznych, wzmocnieniu bezpieczeństwa państwa i, co raczej rzadko jest przywoływane, otwartości i dostępności rządu. Nie są to potencjalne życzenia, a realne efekty osiągnięte w takich krajach jak choćby Wielka Brytania, Irlandia, Japonia czy Niemcy.

Można ulec pokusie traktowania deglomeracji jako skutecznego leku na „bolączki rozwojowe" wszystkich jednostek samorządu terytorialnego. Wynika to z faktu, iż w wielu dyskusjach na jej temat przywoływany jest argument oszczędności powstałych w skutek przestrzennej relokacji z tytułu między innymi niższych kosztów kupna, wynajmu budynków, utrzymania powierzchni biurowych, magazynowych czy też kosztów pracy. Należy mieć jednak świadomość, że jej efektywność powiązana jest z odległością relokacji określonych instytucji. Inaczej mówiąc, istnieje tzw. punkt graniczny, po przekroczeniu którego deglomeracja staje się nieekonomiczna, mimo zakładanych oczekiwań. Na przykład przeniesienie urzędu morskiego do Rzeszowa może nie przynieść przewidywanych rezultatów, choćby ze względy na wysokie koszty zmiany miejsca pracy specjalistów, w obliczu ich braku na danym (lokalnym) rynku pracy.

Można ogólnie stwierdzić, iż wartością deglomeracji jest przełamanie izolacji innych ośrodków miejskich w stosunku do głównego ośrodka władzy – stolicy. Jest to krok w kierunku wprowadzenia ich na arenę znaczących wydarzeń, przedsięwzięć politycznych, gospodarczych, społecznych, a także kulturalnych. Redefiniuje to pozycję tych jednostek w przestrzeni krajowej, europejskiej i międzynarodowej, przy zachowaniu spójności i policentrycznej struktury kraju. A zatem nadużyciem nie będzie uwaga, że deglomeracja może być postrzegana jako czynnik utrzymania względnej równowagi przestrzennej w wymiarze administracyjnym, społecznym i gospodarczym.

Polska chcąc podążać ścieżką deglomeracji może czerpać z wiedzy i doświadczeń innych krajów – Szwajcarii, Cech, Słowacji, Holandii czy niezaprzeczalnego lidera w tym zakresie Niemiec. To właśnie w Niemczech szereg instytucji publicznych, a także mediów ogólnokrajowych, samorządów gospodarczych, uniwersytetów oraz siedzib firm globalnych, rozlokowanych jest na terenie całego kraju. Również rząd nie jest skupiony w jednym miejscu. Tylko część ministerstw mieści się w Berlinie, pozostałe znajdują się w dawnej stolicy Bonn. Dzięki deglomeracji udało się zrównoważyć organizację przestrzenną kraju poprzez „zmniejszenie odległości" pomiędzy głównymi ośrodkami miejskimi (trudno wskazać jeden i dominujący ośrodek w kraju). Największe metropolie niemieckie mają charakter polityczny, społeczny, gospodarczy czy też kulturotwórczy. Berlin niewątpliwie jest najważniejszym graczem politycznym. To tutaj skoncentrowana jest siła polityczna, nie ma natomiast wielkich firm i przemysłu. Hamburg jest stolicą handlu międzynarodowego, przemysłu i mediów. Kolonia postrzegana jest jako zagłębie przemysłowe, Frankfurt – wielkich niemieckich banków komercyjnych, a Monachium – podmiotów z branży lotniczej i motoryzacyjnej.

Przykład Niemiec, ale także innych krajów, pokazuje że stolica nie musi być jedyną słuszną lokalizacją organów administracji publicznej, siedzibą instytucji finansowych czy też dużych międzynarodowych koncernów. Rozproszenie funkcji polityczno-administracyjnych czy też gospodarczych jest niejednokrotnie sposobem na uniknięcie „niewydolności" stolicy spowodowanej trudnościami z utrzymaniem jak również przyciąganiem nowych inwestycji, kapitału oraz niewspółmiernie wysokimi, w stosunku do innych ośrodków miejskich, kosztami funkcjonowania.

Pomimo licznych rzeczywistych przykładów deglomeracji, Polskę w stosunku do Europy nadal dzieli ogromny dystans, pogłębiający się z każdym rokiem straconych szans. Daje temu wyraz wręcz pielęgnowana dążność do centralizacji wszelkiego rodzaju działalności administracyjnej w stolicy. Urzeczywistnienie deglomeracji w polskich realiach nie może polegać jednak na lansowaniu, prostego choć bardzo nośnego hasła „przenieśmy urzędy". Rozwiązaniem nie jest również kopiowanie zastosowanych rozwiązań z innych państw, choć niewątpliwie jest to dobry punkt wyjścia do wypracowania własnej drogi.