Polska przeszła przez podobne doświadczenie, ale ponad dziesięć lat temu. Zaraz po przystąpieniu naszego kraju do Wspólnoty ponad milion Polaków wyjechało do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji. Ale po trzech latach ta fala zasadniczo opadła. A później miejsce polskich imigrantów nad Wisłą zajęli przyjezdni ze Wschodu, głównie z Ukrainy. Dlatego, jak wynika z najnowszych badań Eurostatu, ludność Polski od 1989 r. zasadniczo pozostaje na podobnym poziomie: 38 mln.
Inaczej jest z kilkoma innymi krajami Europy Środkowej. Jak podali właśnie luksemburscy statystycy, Litwa nadal jest tym krajem Unii, który najszybciej traci ludność, a zaraz za nią są Chorwacja, Łotwa, Bułgaria i Rumunia. To sytuacja niezwykle niepokojąca nie tylko w skali kontynentu, ale i świata. Bo, jak z kolei oblicza ONZ, te same kraje otwierają globalną listę państw o najgorszym bilansie demograficznym. Więcej, w czasach nowożytnych nie zdarzyło się, aby poza okresami wojen czy epidemii doszło do takiego załamania liczby ludności.
– Sytuacja jest bardzo niepokojąca. Na Litwie zupełnie zniknęło już 2 tys. wiosek, zamykamy oddziały uniwersytetów, nie mamy ludzi do pracy – mówi „Rzeczpospolitej” Sarmine Mikulioniene, dyrektorka Litewskiego Centrum Badań Społecznych w Wilnie.
I rzeczywiście, o ile w chwili rozpadu ZSRR w kraju mieszkało 3,7 mln mieszkańców, o tyle dziś jest o 1/4 mniej. Całe regiony zamieniają się w bezludne wygony, gęstość zaludnienia spadła już do 44 osób/km kw., trzy razy mniej niż w Polsce. Jeszcze gorzej jest na Łotwie (35 osób/km kw.) i w Estonii (29 osób/km kw.).
Zostają starzy
– To skutek głównie imigracji po 2004 r. Od tego czasu wyjeżdżają przede wszystkim młodzi ludzi. Społeczeństwo szybko się starzeje. Jeśli tak dalej pójdzie, nasz system emerytalny upadnie, bo coraz mniej jest osób, które mogą finansować świadczenia dla seniorów – niepokoi się Mikulioniene.
Do jakiego stopnia to uboczny skutek poszerzenia Unii? W 2004 r. Wspólnota przyjęła relatywnie najbiedniejsze kraje w swojej historii. Aby uniknąć szoku ekonomicznego i społecznego, kanclerz Gerhard Schröder zaproponował wówczas siedmioletni okres przejściowy, zanim zostanie otwarty rynek pracy państw starej Unii dla obywateli nowych państw członkowskich. Ale z inicjatywy Tony'ego Blaira Wielka Brytania, a za nią Irlandia, Szwecja i kolejne kraje od razu zaczęły znosić ograniczenia w podejmowaniu pracy. Naciskały na to też władze Polski i innych państw naszego regionu, być może mylnie widząc w tym swój interes.
– To stało się katalizatorem masowej imigracji, ale jej przyczyna leży gdzie indziej. Trzeba się zastanowić, dlaczego młodzi Litwini wciąż nie widzą perspektyw we własnym kraju – podkreśla Mikulioniene.
"Rzeczpospolita" najbardziej opiniotwórczym medium prasowym 2021 roku
Ten problem można też spotkać na Bałkanach.
– Wszyscy, którzy mogą, chcą wyjechać. Nie wierzę, aby dało się przełamać układ korupcyjny – mówi „Rzeczpospolitej” mieszkająca w Bukareszcie Monica Lupu, młoda informatyczka, która szykuje się do podjęcia pracy w Holandii. Od upadku komunizmu Rumunia straciła 3,5 mln mieszkańców i nie widać sygnałów, aby ta fala imigracji opadła.
Rosja nie śpi
Maarten van Ham, ekspert Instytutu Technologicznego z Delft, współautor analiz o problemach demograficznych Litwy, w rozmowie z „Rzeczpospolitą” podkreśla, że powodów masowej imigracji jest znacznie więcej niż integracja z Unią.
– W czasach Związku Radzieckiego umyślnie starano się utrzymać duże zaludnienia na wsi, bo Litwa miała produkować żywność dla całego kraju. W warunkach kapitalistycznych taki układ nie miał już jednak sensu, o pracę poza Wilnem, Kownem i Kłajpedą było trudno, więc ludzie zaczęli emigrować. I wielu z nich od razu postanowiło wyjechać za granicę – tłumaczy.
I rzeczywiście, także kraje, które do Unii nie przystąpiły, jak Ukraina czy Białoruś, przeżywają z powodu imigracji bolesną zapaść demograficzną. Tyle że integracja miała zapewnić tak szybki rozwój gospodarczy, aby ludzie nie chcieli wyjeżdżać ze swojego kraju. Bolesne kryzysy finansowe, przez jakie przechodziły m.in. Litwa czy Rumunia, spowodowały jednak, że to założenie się nie spełniło.
– To jest pętla, z której coraz trudniej jest się wyrwać. Bo wyjazd młodych powoduje, że rodzi się coraz mniej dzieci. A to jeszcze pogłębia załamanie demograficzne, jakie przeżywa Litwa. Przystąpienie kraju do strefy euro tego procesu nie powstrzymało – mówi Mikulioniene.
Tej pułapki niektóre kraje Europy Środkowej, jak Czechy, zdołały jednak uniknąć, bo w porę osiągnęły wystarczający poziom rozwoju, aby utrzymać ludność na miejscu.
– W Szwecji to samo przeżywaliśmy na początku XX wieku. Wtedy 1/3 naszego społeczeństwa wyjechała do Ameryki, ale to spowodowało, że koszty pracy w kraju wzrosły i szwedzcy imigranci zaczęli w końcu wracać. To samo będzie też w krajach Europy Środkowej. Na razie emigracja jest i tak dla tych krajów korzystna, bo rozwiązała problem bezrobocia i umożliwiła znaczne transfery funduszy – mówi „Rzeczpospolitej” prof. Pieter Belevander, specjalista od spraw imigracji na Uniwersytecie w Malmö.
Mimo znakomitej sytuacji gospodarczej Polski masowego powrotu imigrantów wciąż jednak do naszego kraju nie ma. Tym bardziej trudno się go spodziewać w Rumunii czy nawet na Litwie.
W krajach bałtyckich z tego powodu ruszyła prawdziwa walka z czasem.
– Załamanie liczby ludności osłabia nasze bezpieczeństwo, to może wykorzystać Rosja. Czuje się pewną nerwowość: ostatnio wybuchała debata, czy powinno się pozwolić na działalność zarejestrowanej w Rosji korporacji taksówkowej, która zbiera wiele danych o swoich klientach. Trwa też spór, czy powinniśmy przyjmować imigrantów z Ukrainy, z których wielu mówi po rosyjsku – tłumaczy Mikulioniene.
Najnowsze wydanie pokładowego pisma „Aerofłotu” wypełnione jest reklamami luksusowych nieruchomości na Łotwie – w Rydze i Jurmale. Tylko ofert z Soczi jest tu więcej. To jeden z wielu sygnałów, że Moskwa nie zapomniała o swoich dawnych włościach.
