Zakres podmiotów legitymowanych do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości określa art. 20 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 2344 z późn. zm., dalej jako p.u.). Przepis ten doczekał się kilku nowelizacji, za którymi podążało orzecznictwo (zob. m.in. uchwałę SN z 6 czerwca 2014 r., III CZP 23/14, postanowienie SN z 18 stycznia 2010 r., II UK 248/09, uchwałę SN z 19 listopada 2008 r., III CZP 114/08, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza podanymi publikatorami, wyroki NSA z 5 marca 2014 r., I FSK 562/13 i z 22 kwietnia 2014 r., I FSK 793/13, orzecznictwo NSA dostępne na http://orzeczenia.nsa.gov.pl).
Ustawodawca w art. 22–25 p.u. sprecyzował elementy i wymogi formalne wniosku (w tym zakresie por. uchwałę SN z 6 czerwca 2014 r., III CZP 23/14, postanowienia SN z 10 listopada 2006 r., I CSK 218/06 i z 20 lipca 2005 r., III CZP 46/05, wyroki NSA z 25 października 2016 r., II FSK 2545/14 i z 12 maja 2015 r., II FSK 1089/13).
Punktem wyjścia są art. 10 p.u., zgodnie z którym upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, a także art. 11 p.u. precyzujący stan niewypłacalności dłużnika (przepis ten został znacząco zmodyfikowany). W obecnym jego brzmieniu m.in. (gdyż przepis ten jest rozbudowany) dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (ust. 1), z kolei domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w ich wykonaniu przekracza trzy miesiące (ust. 1a), przy czym dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące (ust. 2). Niezależnie od wprowadzonych zmian wydaje się, że w pełni aktualności nie traci orzecznictwo wypracowane na bazie poprzednio obowiązujących regulacji. Celem ustawodawcy nie jest ogłaszanie upadłości w sytuacji niespłacenia z jakichkolwiek przyczyn jednego długu. Krótkotrwałe powstrzymanie płacenia długu wskutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości, a o niewypłacalności w rozumieniu art. 11 ust. 1 p.u. można mówić dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku środków przez dłuższy czas nie wykonuje przeważającej części swoich zobowiązań. W takim przypadku można mówić o tzw. trwałym, a nie krótkotrwałym zaprzestaniu spłacania długów (obecnie – definitywnej – utracie zdolności do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych). Same występujące opóźnienia w płatnościach zobowiązań, ich przeterminowanie nie jest równoznaczne z niewypłacalnością, gdy jednocześnie podmiot ten ma zdolność płatniczą, zobowiązania mają pokrycie w majątku spółki, istnieje możliwość spłaty zobowiązań w przyszłości (aktualnie ustawodawca wprowadza jedynie domniemanie). Oceny w tym zakresie należy przy tym dokonywać z uwzględnieniem obiektywnych kryteriów dotyczących sytuacji finansowej spółki, gdyż czas właściwy do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości ustalany jest na podstawie okoliczności faktycznych konkretnej sprawy i musi za każdym razem odnosić się do stanu finansowego, majątkowego konkretnej spółki (zob. wyrok SN z 7 listopada 2016 r., III UK 13/16, por. też wyroki SN z 19 stycznia 2011 r., V CSK 211/10, z 24 września 2008 r., II CSK 142/08, z 12 grudnia 2007 r., V CSK 296/07, z 23 czerwca 2004 r., V CK 539/03, LEX nr 145307 oraz wyroki NSA z 18 stycznia 2018 r., I FSK 706/16, z 25 lipca 2017 r., I FSK 2226/15, z 12 lipca 2017 r., I FSK 429/17, z 21 czerwca 2017 r., I FSK 218/17, z 19 stycznia 2016 r., I FSK 1269/14, z 5 marca 2015 r., II FSK 249/13, z 22 października 2014 r., I FSK 1603/13, z 25 czerwca 2014 r., II FSK 1743/12, z 15 października 2013 r., II FSK 1215/12, z 6 2013 r., I FSK 1274/12, z 8 marca 2011 r., I FSK 392/10).
Modyfikacji uległ też art. 21 p.u., który doprecyzowuje warunki złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez dłużnika, jak również normuje zasady odpowiedzialności za niezłożenie wniosku w terminie. Należy przy tym mieć na uwadze, że art. 21 ust. 3 p.u. stanowi niezależną, odrębną podstawę dochodzenia roszczeń przez wierzycieli spółki, będąc alternatywną dodatkową ochroną wierzyciela spółki, którego wierzytelności nie zostały przez spółkę zaspokojone (zob. wyrok SN z 19 maja 2010 r., I CSK 480/09 i wyrok SN z 21 września 2005 r., V CK 129/05).
Odpowiedzialność przewidują także art. 373 i nast. p.u. Otóż sąd może orzec pozbawienie na okres od roku do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia osoby, która ze swojej winy m.in. będąc do tego zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w ustawowym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości – ust. 1 pkt 1, albo faktycznie zarządzając przedsiębiorstwem dłużnika, istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie – ust. 1 pkt 1a (zob. m.in. uchwałę SN z 28 września 2016 r., III CZP 48/16, postanowienia SN z 2 marca 2016 r., V CSK 401/15, z 3 grudnia 2015 r., III CSK 37/15, z 9 października 2015 r., IV CSK 703/14, z 24 września 2015 r., V CSK 689/14, z 19 czerwca 2015 r., IV CSK 564/14, uchwałę SN z 19 lutego 2015 r., III CZP 105/14, postanowienia SN z 28 stycznia 2015 r., II CSK 237/14, z 15 marca 2013 r., V CSK 177/12, z 4 lipca 2012 r., I CSK 640/11, z 12 kwietnia 2012 r., II CSK 463/11, z 13 maja 2011 r., V CSK 352/10, z 13 kwietnia 2011 r., V CSK 320/10, uchwałę SN z 9 kwietnia 2010 r., III CZP 14/10, postanowienia SN z 13 stycznia 2010 r., II CSK 364/09, z 5 marca 2009 r., III CSK 297/08, z 9 kwietnia 2008 r., V CSK 508/07, z 12 kwietnia 2006 r., III CSK 47/06, z 14 lutego 2006 r., II CSK 14/05 – ich szersze omówienie wymaga odrębnej analizy).
