Obraz El Greca na Zamku Królewskim w Warszawie

– Naszemu świętemu Franciszkowi sprzyjają czwórki – takiej nietypowej informacji udziela mi ks. Robert Mirończuk, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach.

I zaraz wyjaśnia: obraz El Greca został odkryty w 1964 roku; sygnaturę autora, potwierdzającą autentyczność pracy, ujawniono dekadę później; w 2004 roku po raz pierwszy dzieło zobaczyła szersza publiczność; teraz od 15 września do 31 października, także premierowo, płótno będzie eksponowane w warszawskim Zamku Królewskim. Następnie trafi do Krakowa.

Te podróże łączą się z obchodami Roku El Greca, ustanowionego z racji 400-lecia śmierci jednego z najoryginalniejszych twórców doby manieryzmu.

Byłam w Siedlcach w dniu, w którym święty Franciszek z Asyżu ukazał się zgromadzonym w diecezjalnym muzeum gościom i dziennikarzom. Młody, szczupły, ciemnowłosy mężczyzna w zakonnym habicie, przedstawiony na tle skłębionych, groźnych chmur. Kolorystyka mroczna, paleta szarawo-zielonkawo-brunatna. Pomimo skromności kompozycji i samego bohatera wszyscy mieliśmy poczucie obcowania z czymś wielkim. Święty Franciszek, ten z obrazu, tym bardziej. Jego nieobecny wzrok i wyraz twarzy świadczą o ekstazie, jaką przeżywa. Właśnie został wyróżniony boskimi stygmatami.

Przez kolejne lata dzieło można było oglądać w tym samym miejscu. Przez ten czas – żadnych sensacji w rodzaju profanacji czy kradzieży. Media nie miały o czym informować, więc „naszego" El Greca nie odwiedzały tłumy. Inaczej będzie w tym roku.

Jest okazja, żeby przypomnieć historię spektakularnego odnalezienia obrazu pędzla grecko-hiszpańskiego artysty na siedleckiej plebanii. Było tak: lata 60. ubiegłego wieku, dwie młode absolwentki historii sztuki inwentaryzują dzieła sztuki w diecezji siedleckiej i niespodziewanie ich uwagę przyciąga płótno, w którym rozpoznają – jak wtedy sądziły – wpływy warsztatu El Greca. Ale środowisko nie ufa ich intuicji.

Musiało upłynąć kilka lat, by ekspertyza konserwatorska (znaleziona pod blejtramem sygnatura autora) potwierdziła hipotezę Izabelli Galickiej i Hanny Sygietyńskiej. Z pierwszą z wymienionych rozmawiałam o tym wydarzeniu, zadając proste pytanie: dlaczego od razu nie poddano pracy badaniom?

– Zdaniem poważnych autorytetów byłyśmy za młode, a w świecie nauki na zaufanie pracuje się wiekami! – wyjaśniła Iza Galicka. Dziś to ona i Hanna Sygietyńska uchodzą za autorytety. W Roku El Greca odkrywczynie oraz Witalis Wolny, fotograf, który im towarzyszył w pionierskich badaniach, zostaną specjalnie uhonorowani przez Siedlce.

Domenikosa Theotokopulosa (1541–1614), zwanego El Greco (Grek), znają nawet słabo zainteresowani sztuką. Wydaje się nam wyjątkowo „współczesny", porywający autentyzmem i siłą emocji.

W XVI stuleciu – odmieniec. Wychowany i wyedukowany w tradycji sztuki bizantyjskiej (choć gorliwy katolik), umiał w swym malarstwie wykorzystać pewne cechy ikon – powagę, dostojeństwo, ekspresję i duchowość.

Dokształcał się w Wenecji u Tycjana, a potem w rzymskich pracowniach. Stamtąd, dzięki poparciu wpływowego duchownego, trafił na dwór hiszpański. Ale Filip II oraz jego doradcy nie akceptują oryginalności „tego Greka". Mimo to malarz osiada na stałe w Toledo. Szczęśliwie znajduje odbiorców. Wkrótce zyskuje sławę oraz zabezpieczenie finansowe. W podeszłym wieku jest już na tyle niezależny, że pracuje dla siebie, z wewnętrznej potrzeby.

Jego dokonania nie pasują ani do renesansu, ani do baroku. Są zjawiskiem osobnym w historii sztuki.

Nikt nie ośmielił się naśladować maniery ani techniki samotnika z Toledo. To wydłużenie ciał ludzkich, ekspresyjna stylizacja postaci, udramatyzowanie przedstawień!... Dla niektórych – dziwaczne, dla innych – zbyt egzaltowane, nieprawdziwe. El Greco miał syna, lecz niezbyt udanego,  który nie odziedziczy po ojcu talentu; dwóch uczniów, o których świat zapomniał. Bo tak naprawdę – czego mógłby nauczyć El Greco? Głębokiego przeżywania? Gorączki wewnętrznej?

Te cechy doskonale widać w „Ekstazie świętego Franciszka". Jak wiadomo, nie jest to jedyny wizerunek tego zakonnika. El Greco powracał do postaci Franciszka wielokrotnie, wybierając przełomowe momenty z życia świętego bądź stan kontemplacji.

Pytam ks. Mirończuka o kult świętego Franciszka w Polsce. Czy w czasach konsumpcji i programowego egoizmu postawa świętego z Asyżu znajduje świeckich naśladowców?

– Tak, Franciszek obecnie uchodzi za patrona ekologów – mówi ksiądz dyrektor pół żartem, pół serio. – Jego bliskie kontakty z naturą, dyskusje z ptakami i rybkami to wzór dla różnego typu „zielonych" oraz wegan. Jak wiadomo, na słowa Franciszka ludzie byli głusi, za to znajdywał posłuch wśród braci mniejszych.