Zaledwie dwukrotnie – chciałoby się dodać, przy czym raz była to nowelizacja najzupełniej kosmetyczna (kwestia europejskiego nakazu aresztowania). Jeśli do tego dodamy, że ilość ustaw, skierowanych w tym czasie do Trybunału Konstytucyjnego wcale nie jest duża, możemy dojść do wniosku, iż ustawa zasadnicza dobrze zdała próbę czasu, jest po prostu bardzo dobra, a więc jej zmiany nie są potrzebne.

Nie byłaby to jednak konstatacja słuszna. Nawet bowiem, jeśli odrzucić daleko idące a formułowane z pozycji ideologicznych krytyki konstytucji (zarzuty „chaosu aksjologicznego” itd.) to trzeba zauważyć, że od 1997 roku Europa i Polska zmieniły się. Pewne wyzwania i zagrożenia, 15 lat temu nie istniejące lub słabo uświadamiane, stały się znacznie silniejsze.

W tej sytuacji, jak sądzę, warto zastanowić się nad nawet i fundamentalnymi zmianami w ustawie zasadniczej.

Wroga kohabitacja

Zacznijmy od kwestii zasadniczej, jaką w moim rozumieniu jest pozycja prezydenta i relacje między nim a rządem. W tej materii już w czasie prac nad obecną konstytucją formułowano obawy, wynikające głównie ze złych doświadczeń, jaką w tej mierze była prezydentura Wałęsy. Zwyciężyło jednak przekonanie, że zmiana dość chaotycznych relacji, wytworzonych na skutek obowiązywania wielokrotnie zmienianej konstytucji PRL oraz „małej konstytucji”, w relacje bardziej koherentne i uporządkowane w ramach nowej, powstającej w jednym momencie jako jeden, dopracowany akt prawny konstytucji sprawi, że tarcia kompetencyjne między tymi urzędami nie będą już możliwe.

Rzeczywistość niestety zaprzeczyła temu optymistycznemu scenariuszowi. O obecnej konstytucji można powiedzieć, że jest dobra na czasy, w których między prezydentem a rządem panują relacje dobre lub przynajmniej względnie dobre (jak w okresie rządów braci Kaczyńskich lub Tuska i Komorowskiego). Kiedy jednak zaczynamy mieć do czynienia z tzw. kohabitacją wrogą, a tego nie można wykluczyć, wszystko się sypie, a państwo poddawane jest szkodliwym wstrząsom.

Niezależnie od tego jak oceniamy odpowiedzialność obu stron za sytuację, w której Trybunał Konstytucyjny musiał orzekać o zasadach obecności prezydenta na szczytach unijnych, trudno owej sytuacji nie określić mianem groteski. Aleksander Kwaśniewski i Leszek Miller oceniali wówczas, że „to nie konstytucja a ludzie są winni sporu”. Może i tak, smutnym faktem jest jednak że ludzie i narody mają swoje określone cechy, a w tym konkretnym wypadku znaczy to, iż w wypadku „wrogiej kohabitacji” obie strony będą używać wszelkich środków, aby zaszkodzić stronie drugiej.

Konstytucja mogłaby to zmienić. Bowiem jeśli chodzi o relacje między prezydentem a premierem obecna ustawa zasadnicza tworzy sytuację patologiczną. Trudno inaczej określić fakt, że dając głowie państwa niewielkie w sumie kompetencje, wyposaża go zarazem w gigantyczny mandat wyborów powszechnych. Daje więc prezydentowi niepisane, moralne prawo do traktowania się jako co najmniej równego całemu parlamentowi. W takiej sytuacji nawet Mahatma Gandhi musi popaść we frustrację i zacznie przejawiać chęć do walki z rządem.

Sytuacji tej trzeba położyć kres – poprzez zniesienie instytucji powszechnych wyborów prezydenta. Oczywiście, można byłoby zrobić to niejako w drugą stronę – poprzez znaczące rozszerzenie uprawnień głowy państwa. Ale w obecnym układzie politycznym byłoby to chyba trudniejsze.

Wiąże się z tym inna sprawa – konieczność maksymalnej precyzacji przepisów konstytucyjnych. W Polsce jest ona, niestety, niezbędna, nie można bowiem za bardzo liczyć na instynkt przyzwoitości polityków. Jeśli tuż po ostatnich wyborach Donald Tusk mógł spróbować złamać (grzecznie nazywa się to obejściem) ustawę zasadniczą (propozycja niepowoływania nowego rządu po wyborach), to trzeba wyciągnąć z tego wnioski. W konkretnej polskiej rzeczywistości nie sposób liczyć na to, że jakakolwiek konstytucyjna szczelina będzie przez kogokolwiek potraktowana z jakąkolwiek dozą dobrej woli. Wszystkie takie szczeliny muszą być załatane.

Zabezpieczenia unijne

Inną dziedziną, która wymaga zmian w ustawie zasadniczej jest kwestia relacji Polski z Unią Europejską. W 1997 r. Unia była inna, w międzyczasie unijne instytucje zaczęły uzurpować sobie kolejne kompetencje. Jest to sprzeczne z duchem Unii i zasadą pomocniczości, grozi rozciągnięciem na Polskę szeregu przepisów, sprzecznych z naszym interesem lub kulturową tożsamością.

Tymczasem polska konstytucja nie stwarza warunków do obrony ani tego, ani tego. Nie ma w niej wystarczających zabezpieczeń, sprawia to wrażenie, jakby jej twórcy albo milcząco zakładali, że tzw.”proces europejski” będzie się szczęśliwie toczył bez żadnych ingerencji ze strony państw narodowych aż do jakiegoś ostatecznego finału (państwo europejskie?), albo też – że w pewnym momencie zatrzyma się on jakoś tak, sam z siebie.