W ostatnich latach w refleksjach o naszej wspólnej przeszłości podkreślano niewątpliwie częściej jej ciemne strony. Historia Polski okazywała się, jak w pamiętnym powiedzeniu Stefana Dedalusa, „koszmarem, z którego próbujemy się obudzić”. Obudzić do nowego, lepszego życia.

W próbach budowy „nowego patriotyzmu” wcześniej kultywowana spuścizna historyczna pokazywana była jako czarna otchłań, od której musimy odejść jak najdalej, żebyśmy byli szczęśliwi i bezpieczni. Wspólnym wysiłkiem mediów, dzisiejszej klasy politycznej oraz postkomunistycznej szkoły tradycja obywatelska I Rzeczypospolitej została skojarzona skutecznie z najbardziej wulgarnym stereotypem anarchii, warcholstwa, rokoszu – „polskiego piekła”, krótko mówiąc. Doświadczenie „Solidarności” zostało w tej perspektywie zreinterpretowane jako kolejny rozdział w dziejach owego szczególnego polskiego nierządu. Cały okres walk o niepodległość stał się kroniką coraz mniej zrozumiałej martyrologii (podszytej pytaniem o wpisane w nią „dzieje głupoty polskiej”). Pod piórem publicystów, historyków amatorów spotężniał jednocześnie demon polskiej przeszłości: rozwój nacjonalizmu, który jakby stawał się coraz bardziej osobistym wynalazkiem Romana Dmowskiego, elementem patologicznej specyfiki polskiej w każdym razie, nie zaś częścią ogólnoeuropejskiego zjawiska modernizacji, z której wyrosły wszystkie nowoczesne nacjonalizmy i narody. W końcu polska walka o słuszną sprawę – w wieku XIX, w I wojnie, w roku 1920, w czasie II wojny, przeciw narzuconemu komunizmowi – okazała się nic nieznaczącym tłem dla dziejów polskich zbrodni, z przyrodzonym podobno naszej wspólnocie antysemityzmem na czele.