Praca w encyklikach papieży

Pracę ludzką w kontekście społecznego nauczania Kościoła trzeba postrzegać przez pryzmat trzeciego tysiąclecia ery chrześcijańskiej. Zachęcamy wszystkich, a szczególnie pracowników i pracodawców do spojrzenia w przyszłość, pełną niewiadomych, ale też wielu obiecujących nadziei, które wpływają na naszą wyobraźnię i działanie. Wszyscy mamy obowiązek uświadomić sobie potrzebę poszanowania godności i podmiotowości człowieka pracującego, bez względu na rodzaj wykonywanej pracy.

Trwający nadal proces przemian formacji społeczno - ekonomicznej w naszym kraju wymaga sukcesywnego dostosowania bezpieczeństwa pracy do nowego modelu stosunków gospodarczo - społecznych, właściwych gospodarce wolnorynkowej1. Oddziaływanie państwa powinno sprowadzać się do ustanowienia podstawowych zasad prawa pracy rządzących stosunkiem pracy oraz określenia skuteczniejszych ustawowych gwarancji w dziedzinie bezpieczeństwa pracy a także poziomu uprawnień i świadczeń pracowniczych z uwzględnieniem standardów obowiązujących w Unii Europejskiej Międzynarodowej Organizacji Pracy.

Zasadniczy wpływ na kształtowanie się treści stosunków pracy powinni mieć partnerzy społeczni oraz strony tych stosunków przez zagwarantowanie im swobody negocjowania i zawierania układów zbiorowych pracy, porozumień płacowych, regulaminów pracy oraz kształtowania treści indywidualnych umów o pracę. W obliczu przekształceń stosunków strukturalno - własnościowych w gospodarce konieczne są zmiany zarówno w systemie regulowania stosunków pracy jak i zmiany w treści poszczególnych instytucji prawa pracy uregulowanych w Kodeksie pracy.

Dostosowanie polskiego prawa pracy do przepisów obowiązujących Unii Euro­pejskiej, obejmuje po pierwsze zmianę tych norm prawnych, które nie są zgodne z aktualnie obowiązującym stanem prawnym. Po wtórne należy dostosować charakter naszych stosunków pracy do tych obowiązujących w ramach Wspólnoty.

Jeżeli założenia, na których funkcjonuje prawo pracy Wspólnot nabiorą charakteru normatywnego, to szybkie dostosowanie do nich naszych norm prawnych może spowodować perturbacje systemowe w zakresie warunków pracy i płacy, rokowań i układów zbiorowych ².

Jak słusznie podnosi L. Florek poziom płac stanowi wypadkową rozwoju gospodarczego państw członkowskich Wspólnot i jest stosunkowo wysoki ponieważ gwa­rantuje płacę godziwą. W Polsce znaczna część płac nie odpowiada temu warunkowi. Są one zbyt niskie, czego nie da się zmienić w inny sposób jak tylko drogą sukcesywnego rozwoju gospodarczego. Partnerska współpraca między pracownikami a pracodawcami umożliwia odpowiednie kształtowanie się wzajemnych stosunków i w perspektywie czasowej osiągnięcie zamierzonych celów gospodarczych3. Niestety, w naszym kraju nie ukształtowała się w pełni instytucja partnerów społecznych w sektorze publicznym - niezależnych pracodawców, a w sektorze prywatnym związków zawodowych.

W ramach procesu dostosowania polskiego prawa pracy do standardów obowią­zujących w Unii Europejskiej w zakresie ochrony pracowników w miejscu pracy, ważnym dokonaniem było wprowadzenie nowego brzmienia działu X Kodeksu pracy, który spełnia podstawowe wymagania regulacji wspólnotowych4. A zatem, analizując spójność polskiego prawa w dziedzinie ochrony pracy, trzeba je widzieć w kontekście regulacji UE i MOP.

W systemie polskiego prawa pracy udział związków zawodowych sprowadza się do ochrony interesów i praw pracowniczych i to zarówno na etapie tworzenia prawa jak i też jego stosowania5.

Należałoby podkreślić, że udział związków zawodowych w decyzjach podejmo­wanych przez pracodawców stanowi jedną z gwarancji ochrony uprawnień pracowniczych. Godzi się zauważyć, że praca ludzka stanowi osnowę całego życia społecznego. Poprzez nią kształtuje się sprawiedliwość i miłość społeczną. Stosunki międzyludzkie w procesie pracy wpływają na kształtowanie się ładu moralnego i prawnego. Gdyby tego ładu brakowało, na miejsce sprawiedliwości wkraczałaby krzywda, a na miejsce miłości - nienawiść. Sytuacja taka zakłócałaby procesy pracy. Człowiek nie jest w stanie dobrze pracować, gdy nie widzi sensu swojej pracy. Nie zapominajmy o tym, że praca sama w sobie musi posiadać wartość, ponieważ jest wykonywana przez człowieka. Stąd wpływa ona na godność i poszanowanie podmiotowości człowieka, bez względu na to, jaką on pracę wykonuje6. Chodzi, bowiem o to, aby w naszym kraju takie podstawowe wartości, jak godność człowieka i jego pracy, wolność, prawda, sprawiedliwość, praworządność, demokracja, międzyludzka solidarność i miłość ojczyzny, znalazły pełny wyraz w życiu społeczno - gospodarczym Polski.

Wskazane byłoby, aby relacje między pracownikami a pracodawcami miały charakter partnerski, wynikający z utożsamienia się pracowników z dobrem przedsię­biorstwa. Źródłem konfliktów między pracownikami a pracodawcą nie jest więc sprzeczność interesów, lecz sposób rozumienia wspólnego celu i wybór środków prowadzących do jego osiągnięcia. Należy opowiadać się za wypracowaniem i upowszechnieniem takich mechanizmów regulujących kontakty między związkiem zawodowym, pracodawcą i państwem, które zagwarantują poszanowanie interesów tych trzech stron.

Wypada przypomnieć, że humanizacja pracy oraz kształtowanie się właściwej hierarchii wartości w procesach produkcyjnych były i są inspirowane społecznym nauczaniem Kościoła, które począwszy od wielkiej encykliki Leona XIII Rerum Novarum, a skończywszy na ważkich encyklikach Jana Pawła II Laboren Exercens i Centesimus Annus nieustannie upomina się o godność i prawa ludzi pracy. Najlepiej oddaje to sformułowanie Jana Pawła II, mówiące, że „praca jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy"7. Z całą pewnością trud człowieka tylko wtedy można nazwać pracą, gdy służy on rozwojowi osobowości pracownika i pogłębianiu jego człowieczeństwa. Jakiekolwiek bezsensowne elementy w pracy człowieka i jej organizacji degradują go jako człowieka, uwłaczają jego godność jako istoty rozumnej, odbierają chęć do pracy i szacunek dla niej.

Akcentowanie podmiotowego wymiaru ludzkiej pracy pozwala nam na negatywną ocenę takich zjawisk występujących w procesie produkcji, jak niedocenianie lub lekceważenie zasad bezpieczeństwa pracy. W encyklice Laborem Exercens Jan Paweł II, wymieniając prawa ludzi pracy, stwierdza: „Trzeba pamiętać, że do tych uprawnień należy i to, aby miejsce pracy i procesy produkcji nie szkodziły zdrowiu fizycznemu pracowników i nie naruszały ich zdrowia moralnego"8.

W przemówieniu w Mogile Papież wskazał, że godność człowieka powinna być punktem odniesienia przy rozwiązywaniu wszelkich problemów związanych z ludzką pracą: „Współczesna bowiem problematyka ludzkiej pracy (czy zresztą tylko współczesna?) ostatecznie sprowadza się - niech mi to darują wszyscy specjaliści - nie do techniki i nawet nie do ekonomii, ale do jednej podstawowej kategorii - kategorii godności pracy, czyli godności człowieka. I ekonomia, i technika, i tyle innych specjalności czy dyscyplin, z niej czerpią rację bytu. Jeśli nie stąd ją czerpią, jeśli kształtują się poza godnością ludzkiej pracy, poza godnością człowieka pracy, są błędne, a nawet szkodliwe, gdyż są przeciw człowiekowi". (...) „Pozwólcie sobie powiedzieć: ta podstawowa kategoria - godność pracy, jest miarą godności człowieka - to kategoria chrześcijańska".

Jeżeli człowiek jest najwyższą wartością w procesie produkcji, to środowisko pracy, w którym spędza jedną trzecią czynnego zawodowo życia, również musi być „na ludzką miarę". W orędziu do robotników Jan Paweł II apeluje, by warunki pracy były, na ile jest to możliwe, godziwe: aby bezpieczeństwo pracy uległo poprawie tak, by każdy, opierając się na pogłębiającej się więzi i solidarności, mógł sprostać ryzyku, trudnym sytuacjom i społecznym ciężarom.

Niestety, odwrócenie właściwego porządku wartości, przedkładanie wartości przedmiotowej (wytworu pracy) nad podmiotową (pracownikiem), przyporządkowanie człowieka procesowi pracy - istnieje nadal, mimo składanych deklaracji. Pod pozorem rozwoju i postępu oraz z chęci zysku wtłacza się pracowników w takie systemy pracy, które redukują ich do roli narzędzi. W takiej sytuacji pracownicy czują się jak trybiki skomplikowanej maszyny i nie rozumieją całości mechanizmów9.

W tym przypadku pracownik czuje się wyeliminowany, co wywołuje wiele negatywnych zjawisk. Praca nie może być przyczyną alienacji człowieka, przeciwnie, właściwie zorganizowana - poprzez twórcze zaangażowanie - musi budować wspólnotę, gdyż pracuje się „dla innych i wraz z innymi". Umiejętność tworzenia takiej wspólnoty wchodzi także w zakres pojęcia środowisko pracy i ma duży wpływ zarówno na wyniki ekonomiczne, jak i na jakość życia społecznego.

Jan Paweł II w encyklice Centesimus Annus widzi potrzebę powstania realnych i skutecznych modeli odpowiednich dla różnych sytuacji historycznych. Papież ofiarowuje niezbędną ideę: społeczne nauczanie Kościoła, które uznaje pozytywny charakter rynku i przedsiębiorstwa, ale jednocześnie wskazuje, ze muszą one zmierzać w kierunku dobra wspólnego10.