Urok desek pod spadzistym ogromnym dachem

Widział kto we Włoszech renesansowy zamek z ogromnym‚ spadzistym dachem? Oczywiście nie. Taki zamek stoi w Polsce i nazywa się Wawel. Wielki‚ dwuspadowy dach z okazałym okapem nad Dziedzińcem Arkadowym to nie fanaberia budowniczych.

W zimnym‚ dżdżystym i wietrznym kraju dach musiał skutecznie chronić przed śniegiem i deszczem. I takie okazałe, spadziste dachy miały budynki mieszkalne‚ gospodarcze‚ karczmy‚ kościoły, cerkwie i synagogi w I i II Rzeczypospolitej. Niezależnie od zróżnicowanych cech architektury danego regionu.

Tę cechę wydobył Stanisław Witkiewicz w swoich projektach eleganckich‚ drewnianych willi. Ich styl nosi nazwę zakopiańskiego‚ gdyż czerpie z tradycji budownictwa podhalańskiego. Stanowił reakcję na powstające w drugiej połowie XIX w. pod Tatrami budowle w stylu alpejskim. Przede wszystkim jednak był próbą stworzenia stylu narodowego w architekturze i rzemiośle artystycznym. Szybko stał się popularny‚ jak wcześniej muzyka Chopina czy Moniuszki. Niestety‚ ta popularność rychło minęła. W PRL Podhale‚ zgodnie z panującą ideologią‚ chciało być postępowe. A postęp oznaczał murowane domy. Górale zrobili je jednak po swojemu: zamiast przysadzistych pudeł‚ jakie pokryły całą Polskę‚ stawiali strzeliste niczym góry „kamienice”. To mistrzostwo świata w zakresie ekonomii budynku: dom na planie kwadratu ma z definicji najmniejszą powierzchnię ścian‚ a więc najniższe straty ciepła.

Kilka kondygnacji upchniętych w dachu to z kolei sprytne wykorzystanie powierzchni małej z reguły działki. Dużo pokoi dla ceprów‚ a władza ludowa wystrychnięta na dudka. I – paradoksalnie – zachowany paradygmat architektury polskiej‚ czyli proporcje ścian do dachu budynku.

Niestety‚ tradycyjne drewniane domy góralskie poszły w odstawkę. Ale dziś ten ukochany styl rozlał się w nowej formie po całej Polsce.

– Mnóstwo takich domów niszczeje‚ bo zostało kupionych przez właścicieli‚ którzy w nich nie mieszkają. Ostatnio w moim sąsiedztwie jeden się palił. Policja mówiła‚ że właściciel był bardzo niezadowolony‚ że się nie spalił całkiem, i chętnie dałby 1000 złotych‚ żeby tak się stało – opowiada Marta Wesołowska‚ etnografka i przewodniczka tatrzańska. Na początku tego roku paliła się opuszczona willa Helena‚ jedyny zachowany w Zakopanem obiekt o cechach architektury bawarskiej‚ umieszczony w ewidencji zabytków.

– Pożar zrobił małe szkody‚ natomiast powstał krajobraz strasznych zniszczeń: obłażące płaty farby. Dwa lata temu badałam Helenę i okazało się‚ że zrąb‚ podłogi i stropy są w dobrym stanie‚ a przykryty stalą gont – w znakomitym – twierdzi dr Barbara Tondos‚ historyczka i konserwatorka sztuki‚ autorka książki „Styl zakopiański i zakopiańszczyzna”.

Dobry stan drewna nie zabezpieczy Heleny przed wyburzeniem. – Chcemy chronić kulturę drewnianą. Nie mamy jednak dobrych rozwiązań. Miejsca do budowy brakuje i trudno jest chronić budynki‚ które nie są zapisane w rejestrze zabytków – wyjaśnia Janusz Majcher‚ burmistrz Zakopanego.

Willa Turnia jest wpisana do rejestru‚ lecz właściciele chcą się jej pozbyć.

– Usunęli okna‚ bo mają nadzieję‚ że deszcz to zaleje‚ halny zerwie dach itp. Kierownik delegatury w Nowym Targu przygotował nakaz wykonania prac zabezpieczających – mówi Jan Janczykowski‚ małopolski wojewódzki konserwator zabytków. Zapytany‚ czy w Małopolsce zapadł może jakiś prawomocny wyrok sądowy za niszczenie zabytku‚ nie może sobie przypomnieć takiego precedensu.

Kiedy Szwedzi zniszczyli w połowie XVII w. średniowieczne wodociągi w Krakowie‚ odbudowano je dopiero w 1901 r. Przez 250 lat stolica Jagiellonów była podupadła i biedna‚ ale m.in. dzięki temu odwiedza ją dziś 9 milionów turystów rocznie. Po prostu Krakowa nie było stać na wyburzenie średniowiecznego centrum‚ by zrobić miejsce dla nowych‚ wspaniałych założeń urbanistycznych‚ jak w Paryżu.

Obecnie taką szansę ma Podlasie. Są tam całe wsie zabudowane małymi‚ skromnymi‚ drewnianymi domkami o świetnych proporcjach. Bardziej przysadziste i mniej zdobne niż na Podhalu stanowią oazy dawnej polskiej architektury drewnianej. Na razie nikt ich nie podpala‚ bo działki są tu jeszcze relatywnie tanie. Ale bogaci w naszym kraju chcą mieszkać tylko w murowanych pałacach.

– Zaprojektowaliśmy dla inwestora z Łodzi superluksusową willę o konstrukcji drewnianej i musieliśmy ją przerobić na murowano-stalową‚ ze względu na obawy inwestora o wytrzymałość drewna – mówi dr Romuald Loegler‚ projektant wielu gmachów użyteczności publicznej‚ m.in. Filharmonii Łódzkiej.

– U nas drewno jest materiałem mentalnie nieakceptowanym‚ w przeciwieństwie choćby do Finlandii. W Marjaniemi‚ takiej helsińskiej Beverly Hills zamieszkanej przez elitę finansową i artystyczną‚ przeważa architektura drewniana‚ uboższe i skromniejsze są domy z ceramiki czy betonu – dodaje.

Na pocieszenie pozostaje fakt‚ że na Podhalu powstaje trochę nowych domów drewnianych nawiązujących do tradycji.

Najstarsze zachowane w Europie kościoły drewniane – w Norwegii – pochodzą z XII w. W Polsce mamy drewniane świątynie późnogotyckie‚ a więc przetrwały około 500 lat.

Nie można zatem powiedzieć‚ by drewno było nietrwałym materiałem. Z jego wrogiem‚ jakim są grzyby i pleśnie‚ radzono sobie, szorując ściany wodą z szarym mydłem.