Szkoła i szkolne fobie

Maciek był towarzyski i dobrze się uczył. Chorować zaczął nagle, w trzeciej klasie. Mnożyły się przeziębienia i alergie. A gdy już miał iść do szkoły, dopadał go ból brzucha. Tylko że na słowa: zostań w domu, natychmiast mijał. W końcu miarka się przebrała. – Przestań udawać i marsz do szkoły – usłyszał. Zwymiotował tuż za progiem. Zanim na całe tygodnie zniknął w swoim pokoju.

Dom Oli był ciepły i spokojny. Rodzice się kochali. W kwietniu ojciec zginął pod tirem. Minęło lato, a matka wciąż leżała w depresji. Gasła w coraz brudniejszej pościeli. Ola żywiła się kanapkami. W zlewie gromadziły się brudne naczynia. A w dzienniczku coraz gorsze oceny. Najpierw wracała do domu po pierwszej lekcji. Odkurzacz, obiad, pranie. W końcu nie poszła wcale. „Rzuciłam szkołę. Moje miejsce jest w domu”, oznajmiła w gabinecie dyrektora.

Na fobię szkolną zapada co roku około 5 proc. polskich uczniów. Lżejsze przypadki są poza statystyką. Choroba dotyka zarówno szkolnych prymusów, jak i klasowych leserów, outsiderów i dusze towarzystwa. Jej ofiary to najczęściej chłopcy między ósmym a szesnastym rokiem życia. Zdaniem naukowców nieleczona szkołofobia determinuje całe dorosłe życie dziecka.

Tylko że lęk przed pójściem do szkoły znamy wszyscy. Jedni bali się geografki (ostro przepytywała, poniżała). Inni skoku przez kozła (smętny zwis i złośliwy rechot klasy). Czy naprawdę było w tym coś niebezpiecznego?

– Tak, lecz nie w samym lęku – twierdzi prof. Katarzyna Schier, psycholog kliniczny z UW. – Ani stres, ani strach nie są złem same w sobie – tłumaczy. – Groźny staje się wtedy, gdy przestajemy sobie z nimi radzić.

Prof. Schier mówi, że fobia zaczyna się prostym zdaniem, powtarzanym co dzień jak mantra: Nie chcę dzisiaj iść do szkoły. I bólem brzucha. Potem nudności, wymioty, drżenie rąk, bóle mięśni. Bezsenność i napady płaczu. Ciągłe narzekania i obniżenie nastroju. Co ciekawe, tłem bywają też uporczywe stany podgorączkowe, infekcje i wysypki. Dziecko konsekwentnie odmawia pobytu w szkole. Wraca przed końcem lekcji. Pozostawione bez leczenia izoluje się (np. zamyka w pokoju). – Miewałam pacjentów siłą prowadzonych do kliniki – wspomina prof. Katarzyna Schier.

Babcine porzekadło głosi, że paluszek i główka to szkolna wymówka. Ból brzuszka wydaje się jeszcze wygodniejszy. Zwłaszcza, gdy ustępuje tak nagle jak u Maćka. – Ależ on naprawdę mija wraz z zagrożeniem – przekonuje dr hab. Aneta Borkowska, psycholog kliniczny z lubelskiego UMCS. – Magiczne słowa „nie idź” i po bólu. Zapewniam jednak, że fobii nie można udać. Gołym okiem widać, że młody człowiek cierpi.

Nie kryje lęku. Nie czerpie satysfakcji z nieobecności w szkole. Zwykle kurczowo trzyma się domu. Objawy są długotrwałe i nasilone. Nie da się normalne żyć. To nie jest sposób ani na klasówkę, ani na lekcje WF.

Prof. Schier jest stanowcza. Powołuje się na zawodowe doświadczenie: – Dla rodziców, z którymi się spotykam, dziecko często jest jak przedmiot, w dodatku ich własny – twierdzi. – Bezkarnie obrzucany obelgami. Nie wymaga szacunku. Nie ma ani ludzkiej godności, ani uczuć. Jak zatem miałby cierpieć?

Praktyka dr Tomasza Srebrnickiego z Kliniki Psychiatrii Wieku Rozwojowego WUM pokazuje, że odmowa pójścia do szkoły to dla Polaków najczęściej wagary. Nic więcej. Co gorsze, jego zdaniem, bywa tak nawet w sądach rodzinnych. (A trafia tam przez długą nieobecność w szkole duże grono „lękowych” dzieci).

Tymczasem różnica jest zasadnicza – podkreśla dr Srebrnicki. – Wagarowicz nie poprosi rodziców o zgodę. Dziecko z problemem lęku – z reguły tak. Nawet jeśli poda zupełnie fantastyczną przyczynę.

Przyczyny fobii szkolnej zamykają się w trójkącie: dziecko – rodzina – szkoła. Rolę genetyki (temperament, wrażliwość, sposób wyrażania emocji) naukowcy szacują ledwie na 20 proc. Ważniejsza jest sytuacja rodzinna, szczególnie relacje rodziców. Taka fobia może być reakcją na domowe konflikty, napięcia, separację. Oczywiście też rozwód i śmierć. Zdaniem prof. Schier następuje wtedy zjawisko przeniesienia. Problemy z jednego obszaru życia trafiają w inny.

Tak było u Oli. Zagniewana słabością swojej matki (wdowy), zalękniona jej izolacją, zastąpiła ją w domu – by ją dla siebie ocalić.

Takie przeniesienie, jak mówi prof. Schier, może mieć także kontekst kulturowy. Pacjenci skarżą się wtedy np. na konflikt z rówieśnikami. Nieistniejący.

– „Czcij ojca swego i matkę swoją” to bardzo mocne słowa – wyjaśnia prof. Schier. – Ale jak czcić, gdy bezustannie skłóceni rodzice nie przebierają w słowach – dodaje. Jej zdaniem łatwiej przelać emocje na szkołę, niż wyrazić gniew na rodziców i tym samym strącić ich z piedestału. A siebie pozbawić iluzji o szczęśliwym dzieciństwie.

Jednak najczęściej dzieci boją się szkoły. Zazwyczaj konkretnych sytuacji. A czasem nawet szkolnego budynku. Badania mówią, że między 8. a 12. rokiem życia problemem są głównie oceny. Zdarza się, że ambicje dziecka przerastają jego intelektualne możliwości. Częsty jest też konflikt z nauczycielem.

– Nie każdy nauczyciel jest z powołania. Nie zawsze ma z dziećmi dobry kontakt – przekonuje dr Borkowska. – Jeśli młody człowiek sygnalizuje problem, odwiedźmy szkolnego pedagoga. To doskonały mediator. Osobista interwencja u nauczyciela może tylko pogłębić konflikt.

Począwszy od 12. roku życia przyczyną szkolnych lęków stają się relacje z kolegami, według psychologów grupa rówieśnicza to wtedy główny odnośnik.

– Prostym fortelem na rówieśnicze kłopoty jest integracja. – twierdzi Borkowska. – Zanim zmienimy dziecku klasę, a nawet szkołę, posłużmy się np. przyjęciem – zaproszeni „wrogowie” na prywatnym gruncie zwykle się bratają.

Naukowcy podkreślają, że fobia szkolna zawsze wymaga pomocy specjalisty – psychiatry lub psychologa. Leczenie to nie tylko eliminacja problemu, ale i trening umiejętności społecznych. Nierzadko farmakoterapia.

– Praktyka jest inna – opowiada dr Srebrnicki. – Dzieci często nie są leczone, a kierowane na indywidualne nauczanie. Towarzyszy im sądowy kurator. I mgliste obietnice, że wrócą do szkoły za miesiąc czy dwa. Nie wracają. Niektóre szybko odkrywają korzyści z takiego niechodzenia: więcej czasu dla siebie i komputera – wyjaśnia. – Tymczasem skuteczna terapia polega na przywróceniu dziecka szkole. Jak najszybciej. Zanim straci nawyk uczenia się, a to nie dłużej niż rok.