Gramy z nadzieją

45 lat temu, 10 lutego 1968 roku, odbył się premierowy spektakl kabaretu Pod Egidą. Wywiad z archiwum tygodnika Uważam Rze

Kiedy dotarło do pana, że jest pan satyrykiem?

Zaczynałem w latach 60. w Hybrydach jako recytator Estrady Poetyckiej, a także organizator Teatru i Kabaretu. Plakaty, bilety, scenografia, przygotowanie sali to była początkowo moja domena. Z wojskowym doświadczeniem byłem sprawniejszy organizacyjnie od egocentrycznych pięknoduchów. Nie upierałem się, by koniecznie występować. Nastawiałem się na pracę dla innych. Jednak kiedy kolegom, którzy pisali do rymu albo i nie, zaczęła odbijać szajba od sławy, a mnie brakowało tekstów do kolejnego programu, postanowiłem zmienić ten stan rzeczy. W programach kabaretu Hybrydy z lat '64, '65, '66 mój wkład autorski stawał się coraz większy.

No tak, ale kiedy odkrył pan w sobie żyłkę satyryczną?

Właśnie tak się zastanawiam... Śpiewałem w chórze kadetów na przełomie lat 40. i 50., potem grałem w zespole w podchorążówce w Jeleniej Górze do tańca i to były poważne przedsięwzięcia. Dopiero w kabarecie Hybrydy pojawiła się ironia, z tym że początkowo niepolityczna. W piosence „Tango elektroniczne" opisałem sprawy damsko-męskie za pomocą terminologii elektronicznej. To było zabawne, ale nie satyryczne. W zasadzie dopiero coraz większe ingerencje cenzury uświadamiały mi istotność tej lekkiej muzy. Na przykład kiedy zdjęto mi piosenkę „RWPG – cza, cza, cza!", wykonywałem ją w dalszym ciągu. Była afera!

Czyli motyw walki z ówczesnym ustrojem za pomocą żartu dojrzewał powoli.

Utwory z Hybryd miały raczej charakter sztubacki. Na przykład podczas spektaklu stał na scenie telewizor. Wyciszaliśmy fonię, z tyłu Stefan Friedman parodiował nowomowę, wykonując mój monolog o wizycie partyjno-rządowej. Przypadkowe zbitki wizyjno-tekstowe wychodziły niezwykle komicznie, a gdy na ekranie pojawiała się plansza „Łączymy się z Moskwą", publiczność szalała. Mieliśmy też rozmowę z radiem, kiedy aktor pokrzykiwał na głupoty spikera, a potem nawiązywał z nim dialog. To był program pt. „Co słychać", zwracający uwagę na ogłupianie obywateli przez media.

Nagrania z tego czasu się nie zachowały?

Z tego, co wiem, to nie, ale może są w IPN... Nasze przedstawienia zwróciły uwagę odpowiednich czynników, zrobiła się awantura i wyrzucono nas z Hybryd. Umocniło mnie to w przekonaniu, że warto w tej branży wojować dalej, czego początkowo nie planowałem. I wtedy powstał kabaret Pod Egidą, którego filarami byli Jonasz Kofta, Adam Kreczmar, Jan Tadeusz Stanisławski, Jan Raczkowski i towarzyszący mi do dzisiaj Krzysztof Paszek. Nieco później pojawili się: Krafftówna, Fronczewski, Sienkiewicz, Rinn, Rudzki, Siemion, Pszoniak... i wielu utalentowanych aktorów i autorów.

W książce „Jak obaliłem komunę" cytuje pan materiały bezpieki na swój temat. Czy operacja „Tercet" i donosy agentów mogły panu zaszkodzić, czy jak utrzymują ujawnieni TW, te meldunki nikomu nie szkodziły?

Szkodziły w ewidentny sposób. Występy były „zabezpieczane operacyjnie". Często nie wyrażano na nie zgody. Miałem wezwania na kolegia. A końcówka lat 70., kiedy to objęto mnie wręcz formalnym zakazem występów, była dosyć dramatyczna. Żona z dziećmi wyemigrowała do Kanady, bo nie mieliśmy na życie. Zatrudniono mnie jako gońca w redakcji „Szpilek", choć de facto byłem sekretarzem redakcji, ale pieniądze otrzymywałem adekwatne do oficjalnej funkcji, czyli jakieś grosze. Dopiero w sierpniu 1980 r. nasz półlegalny kabaret „Solidarność" wypchnęła na barykady. I to był sezon, dla którego warto było trzymać się tego zawodu. Ale potem stan wojenny i znowu długi szlaban.

Nie wiedziałem, że tyle ryzykowałem, zapraszając pana bodajże w 1978 r. na występ do klubu 301 na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej.

To tak długo się znamy?

Najwyraźniej. Pamiętam, że występował pan w dżinsowej kurtce. Do głowy mi nie przyszło, że ten występ mógł być także zabezpieczany operacyjnie.

Na tym to polegało, że agenci, według swojego zwyczaju, działali w ukryciu i tropili takiego „figuranta" jak ja.

Pokłosiem tych szykan były z pewnością problemy ze znalezieniem stałej siedziby w Warszawie. A szkoda, mielibyśmy coś à la Piwnica pod Baranami.

Do mojego rodzonego miasta nie mam niestety szczęścia do dzisiaj. Ile już lokali zmieniłem, to cała epopeja. Za czasów komuny jeszcze można to było jakoś mimo wszystko zrozumieć, byłem elementem wywrotowym i mnie gnębili.

No właśnie, ale obecnie, żeby tak to wyglądało, jak wygląda, to rzeczywiście dziwne.

Ano dziwne i przykre. Do dzisiaj Egida boryka się z trudnościami lokalowymi. Ostatnio występowaliśmy trzy sezony w Dekancie na Marszałkowskiej, ale teraz ze względu na październikowe wybory poproszono mnie, żeby nie grać. Co będzie dalej – się okaże. Był taki okres, że grywaliśmy w warszawskich domach kultury, co kończyło się zawsze zmianą dyrektora placówki. W ten sposób „zmieniłem" czterech dyrektorów. Serdecznie ich przy tej okazji przepraszam, bo naiwnie łudziłem się, że nasze władze to światli Europejczycy doceniający warszawski humor. Niestety, niestety... To najczęściej ponure, smętne, zakompleksione typy, z pewnymi wyjątkami, naturalnie.

Czy kabaret Pod Egidą jest aż tak groźny dla obecnej władzy?

Widocznie tak. Nasza demokracja jest pozorna. Dla niezależnego myślenia nie ma miejsca. Współczesna władza nie wyzbyła się komunistycznego sposobu pojmowania świata: kto nie z nami, ten przeciw nam! Popatrzmy, kto obsadza najważniejsze funkcje w państwie. Kto kontroluje biznes, sądownictwo, media i wszelkie dziedziny życia społecznego. W Polsce warstwy rządzące nie życzą sobie żartów na swój temat, bo są niepewne, mają brud za uszami. Traktują niewygodnych dla siebie prześmiewców jak wrogów. Brak wolności słowa przekłada się na brak wolności dla kabaretu. Tolerowane są jedynie wygłupy, które udają satyrę.

Kabaret Moralnego Niepokoju ma skecz z posiedzenia rządu.

To dobrze, że po wielu latach zaczęli poruszać sprawy istotniejsze niż przyziemne dyrdymały. Trzeba jednak zauważyć, że ten skecz wszedł na antenę, kiedy wpływy w telewizji, nie wiedzieć czemu nazywanej publiczną, miała lewica, niebędąca zainteresowana ochroną wizerunku premiera. A nawet wprost przeciwnie.

Dla mnie miejsca w telewizji z aktualnym programem nie ma. Kilka lat temu w tak zwanej PiS-owskiej telewizji pani dyrektor w Jedynce była uprzejma zdjąć program za żart o gen. Jaruzelskim.

To ciekawe.

Teraz działają perfidne mechanizmy wykluczania. Są zapisy na osobę. Cenzura jest zakamuflowana. Oficjalnie żadnych ograniczeń nie ma. Jednak przeróżni wajchowi pilnują, by prawda nie przebijała się do szerszej publiczności. Szczególnie w groźnej wersji tekstu satyrycznego. Ogłupianie społeczeństwa jest działalnością zamierzoną. Celowa praca mediów. Kabaret Starszych Panów nie miałby szansy zaistnieć. Za mądry i za elegancki. Dziś estetyka musi być według „Kiepskich", a refleksja na poziomie pierwotniaka.

Piosenka „Nielegalne kwiaty" poświęcona niszczeniu krzyża papieskiego w stanie wojennym na ówczesnym placu Zwycięstwa okazała się aktualna pod krzyżem na Krakowskim Przedmieściu. Czy to nie jest dla pana smutna konstatacja?

Wesoła to ona być nie może. Zmuszony przez historię wykonuję ten utwór, ale robię to z przykrością. Jeśli piosenka z ponurych czasów stanu wojennego staje się aktualna w 2010 r., w kontekście intensywnego zacierania przez władze śladów po katastrofie smoleńskiej, cieszyć się trudno. To jest przykład tego, jak nasza „wolna" Polska się zwichnęła.

Jak to jest, że działając w tak niesprzyjających warunkach, stworzył pan legendarny kabaret i przyciągał pan same tuzy?

Ponieważ proponowałem moim gwiazdom udział w ważnym wydarzeniu. Dla mnie liczy się tekst na wysokim poziomie literackim i aktorstwo najwyższej próby. Nie oferowałem nigdy koleżankom i kolegom programu, w którym zrobi się parę głupich min i podwinie nogawkę, by zabawić publikę. Zespół miał i ma obecnie poczucie uczestnictwa w czymś znaczącym. Zawsze chciałem recenzować czasy, w których żyję i przez te 50 lat aktywności scenicznej trochę się tych recenzji zebrało. Dbam też, by nasz przekaz był optymistyczny. Nawet w najtrudniejszych czasach kabaret musi być kolorowy, zabawny, wesoły. Po to przecież jest, by podnosić ducha, a nie pogrążać w goryczy.

Egida zawsze przyciągała znaczące postacie naszego życia publicznego.

Bywali w Egidzie prezydenci, premierzy, wybitni ludzie naszych czasów. Satysfakcją dla mnie było, gdy w latach 70. przychodzili pamiętający kabarety z okresu dwudziestolecia międzywojennego – Melchior Wańkowicz czy prof. Kotarbiński. Lgnęli do nas ludzie dużego formatu – Konwicki, Holoubek, Dygat, Brandys, prof. Gieysztor. Jan Nowak Jeziorański powiedział, że kogoś takiego brakowało mu w Wolnej Europie. Zbigniew Herbert napisał piękną recenzję. Popularny poeta rosyjski Jewtuszenko podarował mi swój krawat. Z Romanem Polańskim rozmawialiśmy o nakręceniu filmu o Egidzie, ale reżyser doszedł do wniosku, że nie ma talentu do filmów humorystycznych. Dzisiaj także bywają na przedstawieniach persony z pierwszych stron gazet. Kabaret jest silny swoją publicznością.