Warto spojrzeć ku północy

Dane Eurostatu, w których podsumowany został 2010 r., przyciągnęły uwagę większości polskich mediów w sposób dosyć wybiórczy. Z jednej strony bardzo wiele komentarzy poświęcono krajom, których gospodarki wciąż się kurczyły (Grecja, Hiszpania, Irlandia), a które jednocześnie borykały się z najgłębszymi zaburzeniami w finansach publicznych. Z drugiej strony skoncentrowano się na sprawach krajowych, rozważając, czy ze wzrostem realnego PKB na poziomie 3,8 proc.

Polska wciąż może uchodzić za zieloną wyspę (dominował pogląd, że już nie może) i czy deficyt sektora finansów publicznych w wysokości 7,9 proc. PKB plasuje nas w fiskalnym ogonie Europy (rzeczywiście, wraz ze Słowakami zajęliśmy ex aequo szóste miejsce od końca w UE, za sobą zostawiając jedynie Portugalię, Hiszpanię, Wielką Brytanię, Grecję i Irlandię). Owa orientacja na obszary katastrofy oraz na poletko rodzime sprawiła, że niemal zupełnie poniechano omawiania sytuacji w krajach nordyckich: Danii, Szwecji i Finlandii. A właśnie one zdają się dzisiaj zasługiwać na największą uwagę. Na tle Europy targanej napięciami finansowymi i wybuchami niezadowolenia społecznego są ostoją zdrowego wzrostu i gospodarczo-społecznej równowagi.

Wszystkie trzy gospodarki nordyckie rosną, zachowują niską inflację, cieszą się znacznie niższym niż w większości krajów Europy bezrobociem oraz wzorowo przestrzegają dyscypliny w finansach publicznych, jaką narzucają kryteria z Maastricht (przodująca w tym zakresie Szwecja całkowicie uwolniła się od bieżącego deficytu).

Lekcja historii

Jeszcze kilkanaście lat temu, w pierwszej połowie lat 90. minionego stulecia, sytuacja krajów nordyckich była zupełnie odmienna – wzrost gospodarczy kulał, bezrobocie i inflacja rosły, a stan finansów publicznych należał do najgorszych wśród krajów OECD (w Szwecji w latach 1993 – 1997 dług publiczny zbliżył się do 80 proc. PKB, a deficyt sektora finansów publicznych w 1994 roku przekroczył 10 proc. PKB). Do tych negatywnych zjawisk od jesieni 1991 roku dołączył się poważny kryzys bankowy, który zapoczątkowały problemy dwóch głównych banków Szwecji – Forsta Sparbanken i Nordbanken.

Göran Persson, w latach 1994 – 1996 minister finansów Szwecji, a później przez dziesięć lat premier, swoje wystąpienie na sympozjum Fedu w Jackson Hole we wrześniu 1995 roku rozpoczął od dosyć przekornego stwierdzenia: „Uczestniczę w tym panelu z mieszanymi uczuciami. Z jednej strony to prawdziwy honor występować wśród tak wybitnych uczestników. Z drugiej strony rozumiem, że powodem, dla którego mnie zaproszono, są olbrzymie problemy finansowe, jakich w kilku minionych latach doświadczyła Szwecja".

Wystąpienie Perssona, w którym nie krył piętrzących się przed jego krajem problemów, zawierało klarowną wizję konsolidacji sektora finansów publicznych. Warto je przytoczyć w całości: „Chciałbym sformułować trzy spostrzeżenia odnośnie do tego, co niezbędne, by program konsolidacji uczynić efektywnym. Ale wcześniej proszę mi pozwolić na stwierdzenie, że taki program jest nie tylko trudny, ale i niebezpieczny. Polityk stojący za procesem konsolidacyjnym musi być przygotowany na to, by rzucić na szalę swoje pozostanie na stanowisku. Po pierwsze – program konsolidacji musi być zaprojektowany w taki sposób, by jego ciężary rozłożone były w sposób sprawiedliwy. W przeciwnym razie poparcie dla twardej polityki szybko ulegnie erozji, a parlament utraci wolę polityczną do podejmowania decyzji. Nie może przynieść sukcesu żadna polityka, która nie ma odpowiednio mocnego publicznego wsparcia i zrozumienia. Po drugie – program konsolidacji musi być zaprojektowany jako spójny pakiet; pichcony ad hoc groch z kapustą środków doraźnych daje tylko ograniczoną szansę powodzenia. Prezentując środki konsolidacyjne łącznie, uświadamiamy wszystkim grupom interesu, że nie są jedynymi, od których oczekuje się poświęceń. Po trzecie – cały proces musi być maksymalnie transparentny. Uczciwość wobec obywateli – nigdy nie pomniejszaj efektów, jakie będą miały zastosowane środki. Uczciwość wobec rynku – zawsze wyjaśniaj założenia i wyliczenia. Nigdy nie próbuj kogokolwiek oszukać sztuczkami i trikami księgowymi. Tylko w ten sposób można odzyskać wiarygodność, a programowi zapewnić legitymizację. (...) Nigdy nie mów, że to nie zaboli. Nigdy nie mów, że to błahostka".

Polityka i gospodarka

Wystąpienie Perssona jednoznacznie wskazuje na to, że konsolidację fiskalną należy traktować jako zadanie tyleż finansowe i gospodarcze, co polityczne i społeczne. Dopiero synchronizacja działań we wszystkich tych obszarach umożliwia osiągnięcie sukcesu.

Dane z 2010 roku dowodzą, że cele, jakie przed 15 laty stawiał sobie Persson jako minister finansów, a później jako premier, zostały w krajach nordyckich osiągnięte (można w tym kontekście mówić o całej trójce krajów nordyckich, a nie tylko o Szwecji, bo rozwiązania wypracowane w tym kraju rozprzestrzeniły się na całe północne wybrzeża Bałtyku). Cechy modelu społeczno-gospodarczego, jaki ukształtował się w wyniku wdrożenia tych rozwiązań, opisał przed trzema laty zespół autorów z Danii, Szwecji i Finlandii w książce zatytułowanej „The Nordic Model". Model ten składa się według autorów książki z następujących elementów:

? rozbudowanego państwa dobrobytu z naciskiem na transfery do gospodarstw domowych i świadczone przez sektor publiczny usługi socjalne, które finansowane są z podatków – wysokich zarówno wobec dochodów płacowych, jak i wobec konsumpcji;

? obfitych wydatków publicznych i prywatnych, które ukierunkowane są na inwestycje w kapitał ludzki, wliczając w to opiekę nad dziećmi i edukację, jak również nakłady na badania i rozwój (R&D);

? zestaw instytucji rynku pracy, które obejmują silne związki zawodowe i stowarzyszenia przedsiębiorców, znaczącą koordynację w kształtowaniu płac, relatywnie hojne zasiłki dla bezrobotnych i ważną rolę aktywnej polityki zatrudnienia.