Latem 2008 r. sytuacja na giełdach już od kilkunastu miesięcy była nie najlepsza, coraz więcej mówiło się o problemach na amerykańskim rynku nieruchomości, a i w wielu innych krajach widać było symptomy gospodarczej zadyszki. Wydawało się jednak, że nad naszą gospodarką niebo jest bezchmurne.

Szybki wzrost gospodarczy pozwalał na wzrost zatrudnienia i płac. Większe zarobki skłaniały kolejne tysiące Polaków do kupowania mieszkań sfinansowanych kredytami. Widocznym znakiem siły naszej gospodarki był stale umacniający się złoty. W ostatnie przedkryzysowe wakacje za franka trzeba było zapłacić mniej niż 2 zł, dolar był niewiele powyżej tego poziomu, euro zaś spadło w pobliże 3,2 zł.

Kurs (tak bardzo) nie przeszkadzał

Krajowe firmy od zawsze narzekały, że kurs walutowy to główna bariera w ekspansji eksportowej. Czy tak silny złoty spowodował wyhamowanie dynamiki sprzedaży towarów za granicą? Niekoniecznie. W pierwszej połowie 2008 r. roczny wzrost obrotów handlowych wyrażonych w euro ani razu nie spadł poniżej 10 proc. Wzrost importu łatwo wytłumaczyć: umacniający się złoty powodował, że towary sprowadzane z zagranicy systematycznie taniały (do tego dochodził spadek cen wyrobów kupowanych na Dalekim Wschodzie). Jak udawało się utrzymywać wysoką dynamikę eksportu?

Mocny złoty wprawdzie był wskazywany jako znacząca bariera rozwoju. Jednak np. w beżowej księdze NBP z III kw. 2008 r., czyli z okresu tuż przed wybuchem kryzysu finansowego, kursy walutowe znalazły się dopiero na drugim miejscu wśród utrudnień ekspansji firm. Na pierwszym były wysokie ceny materiałów i surowców.

Firmy nie narzekały, bo z pomocą przyszły im banki. Jak się jednak szybko okazało, była to pomoc bardzo kosztowna.

W latach 2007 – 2008 wśród firm ogromną karierę zrobiły opcje walutowe. Opcje pozwalały sprzedawać waluty pozyskiwane w ramach kontraktów eksportowych po określonym kursie, korzystniejszym od bieżących notowań złotego na rynku walutowym. Przy tym w dużej części zawieranie transakcji opcyjnych nie wiązało się dla firm praktycznie z żadnymi wydatkami. „Bezkosztowe" strategie wymagały jedynie, by przedsiębiorstwa same sprzedawały opcje odwrotne – pozwalające odkupić od nich waluty po niskim kursie również wtedy, gdy notowania euro znalazłyby się na poziomie np. 4 zł albo wyższym. Firmy chętnie się na to godziły. Dlaczego? 25-, 30-proc. osłabienie złotego wydawało się praktycznie niemożliwe, zwłaszcza że od wejścia Polski do Unii Europejskiej kurs złotego systematycznie szedł w górę, a nie w dół.

Zaangażowanie firm w transakcje opcyjne szło w miliardy złotych. Dla niektórych opcje były sposobem na zabezpieczenie transakcji handlu międzynarodowego. Wiele przedsiębiorstw wykorzystywało ten mechanizm do poprawienia sobie zysków. Nierzadko transakcje opcyjne były zawierane z kilkoma różnymi bankami.

Ogromne straty

Opcje byłyby jeszcze długo źródłem zysków dla krajowych firm, gdyby nie upadek banku Lehman Brothers w połowie września 2008 r. To bankructwo rozpoczęło ostrą fazę kryzysu finansowego, której przejawem było m.in. osłabienie walut państw zaliczanych do grupy rynków wschodzących. Deprecjacja nie ominęła również złotego. Jeszcze przed końcem 2008 r. za euro trzeba było płacić ponad 4 zł. Kilkanaście tygodni później kurs przekraczał 4,7 zł. Szybka zmiana notowań powodowała, że pękały bariery pozwalające uruchamiać opcje – tym razem na niekorzyść firm. Bariery, których prawdopodobieństwo jeszcze kilka miesięcy wcześniej wydawało się na poziomie bliskim zera.

Dla firm, które miały „bezkosztowe" strategie opcyjne, oznaczało to ogromne straty. Dokładnych danych na ich temat nie ma. Z informacji GUS wiadomo jednak, że tylko w IV kwartale 2008 r. sektor przedsiębiorstw (czyli firmy niefinansowe zatrudniające co najmniej 50 osób) poniosły ponad 16 mld zł strat na „działalności finansowej" (część była spowodowana innymi przyczynami, np. osłabienie naszej waluty spowodowało w przeliczeniu na złote wzrost zadłużenia nominowanego w walutach obcych). Z tego powodu firmy przyniosły w końcówce 2008 r. kilkaset milionów złotych strat wobec zysków, które w poprzednich kwartałach wynosiły nierzadko ponad 20 mld zł.

W I kwartale 2009 r. działalność finansowa przyniosła kolejne 10 mld zł strat w sektorze przedsiębiorstw (wynik netto był już dodatni – sięgał 9,8 mld zł).

Problem dotyczył nie tylko przedsiębiorstw, ale także banków, które wcześniej tak chętnie proponowały im strategie opcyjne. Firmy nie były w stanie regulować zobowiązań wobec instytucji finansowych, te musiały zawiązywać rezerwy na swoje należności, co spowodowało wyraźne pogorszenie wyników sektora bankowego. Banki i firmy szukały wyjścia z trudnej sytuacji, restrukturyzując zobowiązania przedsiębiorstw – opcje zamieniano np. na kredyty, w niektórych wypadkach zadłużenie firm było konwertowane na ich akcje i banki stawały się udziałowcami przedsiębiorstw, które znalazły się w opcyjnych tarapatach.