Helsińska Fundacja Praw Człowieka reprezentuje w postępowaniu przed Trybunałem dwie skarżące, które zarzucają, że zarządzenie ekshumacji wbrew ich woli oraz pozbawienie ich skutecznych środków odwoławczych od postanowienia prokuratora w tej sprawie, naruszają m.in. ich prawo do prywatności i życia rodzinnego gwarantowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
HFPC przedstawiając okoliczności sprawy wskazuje, że w październiku 2016 r. prokurator prowadzący postępowanie w sprawie katastrofy smoleńskiej postanowił powołać zespół biegłych w celu przeprowadzenia autopsji ciał ofiar tej katastrofy. Badania miały służyć ustaleniu przyczyn zgonu, w szczególności pod kątem tego, czy doszło do niego w wyniku uderzenia samolotu o powierzchnię ziemi, czy może wskutek eksplozji materiałów wybuchowych na pokładzie. W tym celu miano dokonać ekshumacji 83 ofiar – ciała 9 ofiar zostały ekshumowane wcześniej, zaś w czterech przypadkach doszło do kremacji zwłok.
Część rodzin sprzeciwiała się takiej decyzji, stojąc na stanowisku, że ekshumacje będą naruszać ich prawo do kultu pamięci o zmarłych bliskich oraz prawo do prywatności. Pośród nich byli również skarżący, którzy apelowali do Prokuratora Generalnego o zaniechanie przeprowadzania tej czynności, a następnie złożyli formalne zażalenie na postanowienie prokuratora. Prokuratura uznała to zażalenie za niedopuszczalne, jednak skarżący odwołali się do Sądu Okręgowego w Warszawie. Postępowanie w tej sprawie jeszcze się nie zakończyło, gdyż w kwietniu 2017 r. sąd zadał Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie dotyczącego tego, czy Kodeks postępowania karnego „w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości złożenia zażalenia na zarządzenie wyjęcia zwłok z grobu" jest zgodny z Konstytucją oraz EKPC.
W swojej skardze do ETPC skarżący zarzucają władzom polskim złamanie dwóch przepisów EKPC: art. 8, gwarantującego prawo do prywatności, oraz art. 13, formułującego prawo do skutecznego środka zaskarżenia.
Prawo do prywatności skarżących
„Kult pamięci po śmierci osób bliskich wchodzi w zakres życia prywatnego i rodzinnego. Ekshumacja wbrew woli osoby najbliższej stanowi bardzo głęboką ingerencję w prawo chronione z mocy art. 8 EKPC. Prowadzi ona bowiem do podważenia decyzji jednostki o pochówku członka rodziny oraz zmusza ją do ponownego przeżywania traumy związanej ze śmiercią i pogrzebem" – mówi dr Piotr Kładoczny, sekretarz zarządu HFPC i pełnomocnik skarżących.
Skarżący przyznają, że konieczność zapewnienia prawidłowego toku postępowania karnego może niekiedy uzasadniać przeprowadzenie ekshumacji nawet wbrew woli rodziny zmarłego. Powinno do tego jednak dochodzić wyłącznie wówczas, gdy jest to bezwzględnie konieczne i na podstawie przepisów zapewniających odpowiednią ochronę przed arbitralnością władz. W tej sprawie organy nie wyjaśniły, dlaczego ekshumacja bliskich skarżących ma być niezbędna. Zdaniem skarżących o braku bezwzględnej konieczności ekshumacji świadczy fakt, że zbadanie ciał wszystkich 96 ofiar katastrofy będzie niemożliwe, gdyż 4 z nich zostały skremowane. Co więcej, zdaniem skarżących do wyjaśnienia przyczyn katastrofy wystarczająca byłaby ekshumacja w pierwszej kolejności tych ofiar, których rodziny nie wyrażają wobec tego sprzeciwu. Jedna ze skarżących wskazała dodatkowo, że uczestniczyła w identyfikacji zwłok swojego męża i jest przekonana, że nie doszło w tym zakresie do żadnej pomyłki.
Skarżący podkreślili, że Kodeks postępowania karnego nie przewiduje wprost możliwości złożenia zażalenia na tego rodzaju decyzje, w związku z czym ich środki odwoławcze zostały uznane za niedopuszczalne. „Nie przysługują im także żadne efektywne środki w postępowaniu cywilnym – ich wnioski o udzielenie zabezpieczenia poprzez wydanie przez sąd zakazu ekshumacji zostały oddalone z uwagi na niewykazanie bezprawności tej czynności" – tłumaczy dr Piotr Kładoczny.
Skutecznej ochrony nie jest w stanie zapewnić im również postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym, który od jesieni 2015 r. wskutek działań rządu pogrążony jest w poważnym kryzysie, de facto uniemożliwiającym mu rzetelne wykonywanie swoich funkcji. Ponadto szereg postanowień prokuratora wydawanych w toku postępowania przygotowawczego podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia, np. postanowienia dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy czy kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych. Nie ma więc powodu, by w sprawie tak delikatnej i ingerującej tak głęboko w prawo do prywatności, zażalenie nie przysługiwało.
Komunikując rządowi polskiemu te skargi, Trybunał jednocześnie wyznaczył termin na przedstawienie wyjaśnień. Polski rząd ma czas do 22 listopada 2017 r. na przedstawienie swojej argumentacji.
