Wytyczne ONZ podkreślają, że to głównie na państwach spoczywają obowiązki wynikające z międzynarodowych regulacji dotyczących praw człowieka. Tam, gdzie istnieje szczególny związek pomiędzy państwem i przedsiębiorstwem, państwo dysponuje większą liczbą środków, aby zapewnić, że przedsiębiorstwa spełniają swoje zobowiązania w zakresie przestrzegania praw człowieka. To z kolei może uzasadniać dodatkowe kroki w celu zapewnienia ochrony przed naruszaniem praw człowieka przez przedsiębiorstwa. Drugi filar Wytycznych ONZ stanowi 14 zasad, które odnoszą się bezpośrednio do działalności przedsiębiorstw, wskazując, że przedsiębiorstwa, prowadząc swoją działalność, są odpowiedzialne za poszanowanie praw człowieka i powinny je w toku swoich działań respektować. Trzeci zaś filar, na który składa się pozostałych siedem zasad, odnosi się do środków zaradczych, jakie powinny być dostępne dla ofiar naruszeń praw człowieka przez biznes. Dotyczy to kwestii zapewnienia przez państwa skutecznych - sądowych i pozasądowych - mechanizmów rozpatrywania skarg na naruszenia praw człowieka w związku z działalnością gospodarczą. Poszkodowanym, których prawa człowieka zostały naruszone przez działania biznesu, powinien być zagwarantowany dostęp do środków zaradczych i możliwości dochodzenia zadośćuczynienia za doznane krzywdy.
Prawa, potrzeby i wyzwania
Warto podkreślić, że Wytyczne ONZ nie wprowadzają nowych regulacji. Wytyczne zbierają większość międzynarodowych standardów, jakie odnoszą się do praw człowieka, porządkują je i pokazują właśnie w odniesieniu do działalności biznesowej. Główną zasadą w sprawie stosowania Wytycznych ONZ w praktyce jest założenie, że należy je wdrażać z zastosowaniem należytej staranności w zakresie analizy zagrożeń dla praw człowieka w związku z realizacją danego przedsięwzięcia gospodarczego oraz w sposób niepowodujący dyskryminacji. Wytyczne powinny być zatem wdrażane ze szczególnym uwzględnieniem praw, potrzeb i wyzwań, z jakimi muszą się zmierzyć osoby lub grupy osób, które mogą być szczególnie podatne na ryzyko marginalizacji. Wyraźnie podkreśla się przy tym konieczność uwzględnienia ryzyka związanego z równością płci. Inne przyczyny, ze względu na które w dokumentach prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka zakazuje się dyskryminacji, najczęściej dotyczą rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia, przynależności do grupy etnicznej, mniejszości narodowej itp.
Prace nad wdrażaniem Wytycznych ONZ prowadzone są przez grupę roboczą ONZ do spraw biznesu i praw człowieka, a także w ramach corocznego forum ONZ oraz na płaszczyźnie regionalnych instytucji odpowiedzialnych za kwestie poszanowania praw człowieka. Zagadnienia biznesu i praw człowieka zostały również uwzględnione w celach zrównoważonego rozwoju uzgodnionych na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ we wrześniu 2015 r. Warto też pamiętać o konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy, które również mogą mieć znaczenie z punktu widzenia biznesu i praw człowieka.
Podejście Rady Europy i UE
W kręgu państw będących członkami Rady Europy sposób, w jaki państwa powinny podejść do implementacji zobowiązań wynikających z Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka, konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz ze zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej został szczegółowo opisany w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy do państw członkowskich w marcu 2016 r. (CM/Rec(2016)3). We memorandum wyjaśniającym ww. rekomendację podkreślono, że choć przedsiębiorstwa wielonarodowe na ogół przynoszą korzyści społeczeństwu poprzez generowanie przychodów podatkowych, tworzenie nowych miejsc pracy i rozwój technologii, to jednak kwestia poszanowania praw człowieka oraz odpowiedzialności za ich naruszanie przez przedsiębiorstwa jest przedmiotem intensywnej debaty zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Ponieważ wiele międzynarodowych firm, które działają w skali globalnej, ma swoją siedzibę na terenie państw członkowskich Rady Europy, kwestia ta ma duże znaczenie także dla tej organizacji.
Rekomendacja Komitetu Ministrów RE wyraźnie podkreśla, że państwa członkowskie mogą, w zależności od potrzeb, wymagać od przedsiębiorstw, aby wykazywały większą przejrzystość, dzięki której poprawi się ich znajomość i przestrzeganie praw człowieka. Państwa powinny również zachęcać i gdy jest to konieczne, wymagać od takich przedsiębiorstw przedstawiania, regularnie lub w miarę potrzeby, informacji o podejmowanych działaniach w zakresie odpowiedzialności biznesu za poszanowanie praw człowieka. Rola państwa została także podkreślona przez RE w kontekście zawierania umów handlowych lub inwestycyjnych, w których należy rozważyć ich potencjalny wpływ na prawa człowieka i podjąć odpowiednie działania w celu złagodzenia zidentyfikowanych zagrożeń spowodowanych negatywnym wpływem na prawa człowieka i zapobiegania im, w tym poprzez włączenie do ww. umów klauzul dotyczących praw człowieka.
Ważnym aspektem podjętym w rekomendacji RE jest także kwestia ochrony prawa do życia. Aby nie ułatwiać wymierzania kary śmierci lub tortur w krajach trzecich poprzez dostarczanie towarów, które mogłyby być użyte do wykonywania takich czynności, RE zaleca państwom członkowskim, by zagwarantowały, że przedsiębiorstwa mające siedzibę w obrębie ich jurysdykcji nie handlowały towarami, które nie mają innego zastosowania poza wykonywaniem kary śmierci, tortur lub innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.
W części rekomendacji dotyczącej środków zaradczych ofiarom naruszeń praw człowieka przez biznes RE podkreśla rolę współpracy sądowej z krajami trzecimi, ale także zwraca uwagę na potrzebę szczególnej ochrony praw pracowników, dzieci, ludności rdzennej oraz obrońców praw człowieka.
Również Unia Europejska przywiązuje duże znaczenie do promocji kwestii dotyczących biznesu i praw człowieka. W dokumencie "Plan działania UE w dziedzinie praw człowieka i demokracji w latach 2015-2019" (Action Plan on Human Rights and Democracy for the period 2015-2019), przyjętym przez Radę ds. Zagranicznych 20 czerwca 2015 r., UE określiła działania mające na celu podniesienie świadomości i wiedzy na temat wytycznych w krajach trzecich. Celem planu jest m.in. uwzględnianie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu w unijnych umowach handlowych i inwestycyjnych. Do kwestii biznesu i praw człowieka Rada Europejska odniosła się również w konkluzjach z 12 maja 2016 r. nt. odpowiedzialnego globalnego łańcucha wartości oraz nt. pracy dzieci. Ponadto w konkluzjach z 20 czerwca 2016 r. Rada Europejska podkreśliła wagę uwzględniania kwestii biznesu i praw człowieka na forach międzynarodowych, w tym szczególnie w ramach ONZ i OECD, a także przez międzynarodowe instytucje finansowe realizujące programy pomocowe. Zaapelowała do państw członkowskich UE o przyjęcie krajowych planów działania w sprawie Wytycznych ONZ, zachęcając jednocześnie rządy do bardziej aktywnego działania zgodnie z Wytycznymi ONZ w ramach publicznych przetargów lub poprzez współpracę z partnerami sektora prywatnego przy wykorzystaniu rządowych kredytów, czy w programach promocyjnych.
Krajowy Plan Działania
Zarówno w Wytycznych ONZ, rekomendacji RE, jaki i w dokumentach przyjętych przez UE podkreśla się, że państwa powinny opracować i przyjąć plany dotyczące krajowej implementacji Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka (krajowe plany działania, National Actions Plans on Business and Human Rights). Państwa powinny również zapewnić publikację planów i ich szeroką dystrybucję.
W 2017 r. Polska dołączyła do niezbyt jeszcze szerokiego grona państw, które wypracowały swoje plany wdrażania Wytycznych ONZ (w końcu 2017 r. takie plany były wypracowane przez zaledwie 19 państw członkowskich ONZ). Krajowy Plan Działania na rzecz wdrażania Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka na lata 2017-2020 (KPD) został przyjęty przez Radę Ministrów 29 maja 2017 r. Dokument ten opracowano na podstawie trzech filarów Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka:
Obowiązek państw do ochrony praw człowieka,
Odpowiedzialność przedsiębiorstw za poszanowanie praw człowieka,
Dostęp do środków zaradczych.
Proces opracowania KPD koordynowało Ministerstwo Spraw Zagranicznych, we współpracy z innymi resortami i instytucjami publicznymi. W grudniu 2016 r. projekt KPD skierowany został do konsultacji społecznych, w ramach których napłynęło szereg uwag do dokumentu. KPD poprzez implementację Wytycznych ONZ ma przede wszystkim służyć zwiększeniu ochrony praw człowieka poszczególnych osób i umożliwieniu im dochodzenia sprawiedliwości w sytuacji, gdy ich prawa zostaną naruszone przez działania podmiotów prowadzących działalność biznesową. Umieszczenie w KPD informacji na temat działań rządu na rzecz społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, a także odwołanie się do strategicznych dokumentów, takich jak Strategia na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, wynika z polityki państwa wspierania przedsiębiorstw z jednoczesnym podkreślaniem konieczności przestrzegania przez nie praw człowieka.
Wskazówki dla biznesu
Do końca 2017 r. poszczególne resorty opracowały harmonogramy swoich działań mających na celu implementację KPD. Ponadto do końca 2018 r. Polska opracuje swój raport cząstkowy z zakresu wdrażania Wytycznych ONZ oraz stosowania rekomendacji RE w praktyce.
Poszanowanie praw człowieka przez biznes zostało także uwzględnione w niedawnej regulacji Unii Europejskiej. W grudniu 2014 r. Rada UE przyjęła dyrektywę 2014/95/UE związaną z ujawnianiem danych pozafinansowych, które odnoszą się do polityk wdrażanych przez przedsiębiorstwa w odniesieniu do pięciu obszarów: kwestii społecznych, środowiskowych, pracowniczych, poszanowania praw człowieka oraz przeciwdziałania korupcji. Regulacja ta została transponowana do polskiego prawa poprzez nowelizację ustawy o rachunkowości z początkiem 2017 r. Aby spełnić wymogi ustawy, ok. 300 spółek w Polsce (w skali UE ocenia się, że regulacja ta obejmie ok. 6 tys. podmiotów) od 2018 r. będzie musiało obowiązkowo ze swoim sprawozdaniem z działalności za rok 2017 ujawniać także informacje dotyczące wyżej wymienionych pięciu obszarów, w tym również polityk w zakresie poszanowania praw człowieka. Nowe obowiązki sprawozdawcze adresowane są do dużych jednostek i obejmują te, które działają głównie na rynku finansowym, w tym m.in. banki, zakłady ubezpieczeń, emitentów giełdowych oraz duże grupy kapitałowe. Zgodnie z ww. dyrektywą i transponującą ją ustawą spółki objęte powyższym obowiązkiem mogą stosować dowolne krajowe, unijne lub międzynarodowe standardy lub wytyczne raportowania, w tym także własne zasady. W każdym ze standardów odpowiedzialnego prowadzenia działalności biznesowej spółki znajdą wskazówki, jakie dane mogą być istotne ze względu na poszanowanie praw człowieka. Jedynym narzędziem raportowania stosowanym tylko do kwestii poszanowania praw człowieka są "Ramy sprawozdawczości zgodnej z Wytycznymi ONZ dotyczącymi biznesu i praw człowieka".
- Autorka jest radcą ministra w Biurze Ministra Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju
