Niewdzięcznik czasami musi zwrócić darowiznę

Darczyńca ma możliwość odwołania jeszcze niewykonanej darowizny, jeżeli po zawarciu umowy darowizny jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb lub bez uszczerbku dla ciążącego na nim ustawowego obowiązku alimentacyjnego. Celem takiego uregulowania jest ochrona sytuacji majątkowej darczyńcy oraz osób, wobec których pozostaje on ustawowo zobowiązany alimentacyjnie, mając na uwadze nieodpłatny charakter umowy darowizny. Inny cel przyświecał ustawodawcy, który wprowadził do kodeksu cywilnego również możliwość odwołania darowizny nawet już wykonanej, jeżeli obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Pozostawienie obdarowanego z przysporzeniem nieodpłatnie poczynionym na jego rzecz przez darczyńcę w sytuacji, gdy zachowanie obdarowanego wobec darczyńcy znacznie wykracza poza powszechnie akceptowane normy etyczne i moralne, kłóciłoby się z poczuciem sprawiedliwości. Stąd też w kodeksie cywilnym zawarto odpowiednie przepisy pozwalające na zniweczenie nawet dokonanej już darowizny w razie zaistnienia omawianej sytuacji.

Czytaj więcej

Spadki i darowizny

Kiedy obdarowany musi utrzymywać darczyńcę

Mając na uwadze nieodpłatny charakter umowy darowizny, ustawodawca objął szczególną ochroną prawną osobę i sytuację finansową darczyńcy, którego świadczenie odbywa się kosztem jego majątku, bez ekwiwalentu ze strony obdarowanego.

Rażąca niewdzięczność

Pojęcie rażącej niewdzięczności obdarowanego, stanowiącej podstawę odwołania darowizny przez darczyńcę, celowo ujęte zostało przez ustawodawcę jako zwrot niedookreślony, którego możliwość zastosowania powinna być oceniana każdorazowo w zależności od zaistniałego stanu faktycznego. Przez rażącą niewdzięczność obdarowanego rozumie się takie jego zachowanie (działanie lub zaniechanie) wobec darczyńcy, które pozostaje w istotnej sprzeczności z powszechnie przestrzeganymi normami etycznymi i moralnymi, nakazującymi okazywanie szacunku osobie, która w sposób bezinteresowny poczyniła bezpłatne świadczenie na rzecz obdarowanego. Ze względu na nadanie w ustawie omawianemu pojęciu kwalifikowanej formy, poprzez użycie słowa „rażąca”, należy przyjąć, że nie każda niewdzięczność obdarowanego stanowić będzie podstawę odwołania darowizny, a jedynie taka jej postać, która nie jest możliwa do pogodzenia ze wspomnianymi normami w stopniu znaczącym (zarówno w subiektywnej ocenie obdarowanego, jak i z obiektywnego punktu widzenia). Również wcześniejsze, naganne zachowanie obdarowanego, tj. przejawiane jeszcze przed zawarciem umowy darowizny lub przed jej wykonaniem przez darczyńcę, nie będzie stanowić podstawy odwołania darowizny, bo należy uznać, że nie mogło być ono dotkliwe dla darczyńcy, skoro zdecydował się zawrzeć umowę, a następnie wykonać darowiznę. W doktrynie przyjmuje się także, że poza zakresem pojęcia rażącej niewdzięczności znajdować się będą choćby istotnie naganne zachowania obdarowanego, do których doszło w sposób niezawiniony lub choćby z winy nieumyślnej. Rażąca niewdzięczność obdarowanego, będąca podstawą odwołania darowizny, musi być wymierzona w darczyńcę, co oznacza, że musi ona dotyczyć go bezpośrednio lub choćby pośrednio, np. gdy wymierzona jest w osobę bliską darczyńcy, a przez to oddziałuje negatywnie także na niego samego.

Przykłady przejawów rażącej niewdzięczności

Nie sposób przedstawić katalogu zamkniętego zachowań mogących stanowić przejaw rażącej niewdzięczności. Jedynie przykładowo, do sytuacji, w której obdarowany dopuszcza się rażącej niewdzięczności wobec darczyńcy, może dojść w przypadku popełnienia przez obdarowanego poważnego przestępstwa przeciwko osobie darczyńcy lub jego mieniu, istotnego i długotrwałego zaniedbywania obowiązków rodzinnych, w szczególności obowiązku alimentacyjnego wobec darczyńcy, lub choćby celowego i nasilonego działania na niekorzyść darczyńcy w sferze osobistej lub majątkowej. Każdorazowo jednak należy pamiętać o ocenie danego zachowania w ramach konkretnego stanu faktycznego, obowiązujących zwyczajów i stosunków, które mogą w danych okolicznościach modyfikować zarówno poczucie niewdzięczności, jak i poziom jej natężenia.

Czytaj więcej

Spadki i darowizny

ABC darowizn: wszystko o umowie i podatku

Powodów wsparcia kogoś w rodzinie może być wiele. Może to być konieczność życiowa związana np. z czyjąś chorobą lub kłopotami finansowymi. Przekazanie komuś darowizny może wynikać również po prostu z chęci podzielenia się swoim majątkiem z najbliższymi. Niezależnie od powodów, jakie stoją za darowizną, trzeba pamiętać o obowiązujących przepisach kodeksu cywilnego oraz ustawy od spadków i darowizn.

Uprawnienia spadkobiercy darczyńcy

Co do zasady możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego przysługuje darczyńcy. Natomiast w pewnych okolicznościach odwołanie darowizny możliwe jest nawet po śmierci darczyńcy, bo uprawnieni do tego mogą być również jego spadkobiercy. Osoby należące do grona spadkobierców po darczyńcy mogą odwołać uczynioną przez niego darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do jej odwołania i nie upłynął jeszcze ustawowy termin roczny, liczony z punktu widzenia darczyńcy. Spadkobiercy darczyńcy mają również możliwość odwołania darowizny w przypadku zaistnienia dramatycznych okoliczności, gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. W takiej sytuacji przyjmuje się, że termin roczny na odwołanie darowizny biegnie dla każdego ze spadkobierców oddzielnie od momentu, w którym spadkobierca dowiedział się o zaistnieniu jednej z drastycznych przesłanek wymienionych powyżej.

Odwołaną darowiznę należy zwrócić

Samo odwołanie wykonanej darowizny nie powoduje odwrócenia jej skutków prawnych, ale kreuje po stronie obdarowanego zobowiązanie do niezwłocznego zwrotu przedmiotu darowizny na rzecz darczyńcy. W tym celu obdarowany powinien przystąpić do umowy z darczyńcą, na podstawie której dokona powrotnego przeniesienia przedmiotu darowizny na darczyńcę. Bezprawne uchylanie się przez obdarowanego od powyższego obowiązku może zaś skutkować wytoczeniem przeciwko niemu powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o powrotnym przeniesieniu przedmiotu darowizny. Ponadto już od momentu dopuszczenia się przez obdarowanego zachowania niosącego znamiona rażącej niewdzięczności, a jeszcze nawet przed oświadczeniem o odwołaniu darowizny przez darczyńcę na tej podstawie, przepisy nakładają na obdarowanego zwiększoną odpowiedzialność za przedmiot darowizny. Moment, w którym obdarowany dopuścił się omawianego zachowania, determinuje stan, w jakim przedmiot powinien zostać wydany darczyńcy, przez co obdarowany nie może zasłaniać się późniejszym zużyciem lub utratą przedmiotu darowizny. Mając na uwadze, że do zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, obdarowany jest uprawniony do rozliczenia z darczyńcą określonego w przepisach zakresu poczynionych przez siebie nakładów na przedmiot darowizny.

Można wybaczyć niewdzięczne zachowanie

Mając na uwadze, że rażąca niewdzięczność obdarowanego oceniana jest przede wszystkim z moralnego punktu widzenia, ustawodawca wprowadził możliwość przebaczenia przez darczyńcę istotnie nagannego zachowania obdarowanego, powodującego wygaśnięcie uprawnienia do odwołania darowizny. Przebaczenie przez darczyńcę polega na zapomnieniu urazy wynikłej z rażącej niewdzięczności, okazanej mu wcześniej przez obdarowanego, i jako takie musi zostać uczynione z istnieniem po stronie darczyńcy świadomości co do rażąco nagannego zachowania obdarowanego. Przebaczenie nie stanowi oświadczenia woli, przez co darczyńca może dokonać przebaczenia, nawet nie mając zdolności do czynności prawnych, jeżeli zostało ono wyrażone z dostatecznym zrozumieniem sytuacji. Przebaczenie, mimo że adresowane do obdarowanego, nie musi jednak być wyrażone w jego obecności.

Zasady współżycia społecznego

Podobnie jak ma to miejsce w przypadku omówionego poprzednio ograniczenia możliwości odwołania darowizny jeszcze niewykonanej, powołując się na niekorzystną zmianę stanu majątkowego darczyńcy, wywołującą skutki opisane w przepisach, również odwołanie darowizny z powołaniem się na rażącą niewdzięczność obdarowanego nie jest możliwe, jeżeli darowizna ta czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego. Chodzi więc o uniemożliwienie odwołania darowizn, których poczynienie było w danych okolicznościach szczególnie uzasadnione realizacją obowiązku płynącego z powszechnie akceptowanych w społeczeństwie norm etycznych i moralnych. Ustawodawca przyjął, że nawet późniejsza, rażąca niewdzięczność obdarowanego nie powinna prowadzić do zniweczenia skutków darowizny, która pierwotnie miała przecież na celu uczynienie zadość obowiązkowi znajdującemu oparcie w zasadach współżycia społecznego.