Idea budżetu obywatelskiego jest bardzo prosta: oznacza wydzieloną część budżetu miasta lub gminy, o której wydatkowaniu decydują bezpośrednio jego mieszkańcy. Jego realizacja w danej jednostce samorządowej składa się z dwóch etapów. Pierwszy polega na zebraniu, po konsultacjach społecznych, propozycji inwestycji, które zdaniem mieszkańców są najbardziej w mieście potrzebne. Kolejne etapy – to weryfikacja zgłoszonych projektów i wybór tych propozycji, które będą realizowane, co najczęściej odbywa się w formie elektronicznego głosowania.
Czytaj także: Nowa inicjatywa samorządów: marszałkowski budżet obywatelski
Na świecie po raz pierwszy budżet obywatelski zrealizowano w brazylijskim mieście Porto Alegre w 1989 roku. W Polsce budżet partycypacyjny wystartował stosunkowo niedawno, bo w 2011 r., w Sopocie. W następnych latach budżety obywatelskie wdrażano w kolejnych, większych polskich miastach, a także w niektórych województwach i gminach. Do niedawna nie było jednak przepisów , które regulowałyby w praktyce funkcjonowanie tego narzędzia – poszczególne samorządy często same dochodziły do własnych rozwiązań.
W styczniu 2018 roku uchwalone zostały zmiany regulujące kwestie dotyczące tego kto i w jaki sposób jest zobowiązany zorganizować takie narzędzie. W nowym art. 5a ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej: SamGminU) w ust. 5 zapisano, że w gminach, będących miastami na prawach powiatu, utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe. Jego wysokość nie będzie mogła być mniejsza niż 0,5 proc. wydatków gminy z poprzedniego roku.
Według nowych przepisów, budżet obywatelski jest szczególną formą konsultacji społecznych, w których mieszkańcy w drodze bezpośredniego głosowania mają decydować o celach, na jaki powinien zostać wydany. Dodatkowo, w nowych regulacjach znalazł się zapis, w myśl którego rada gminy nie może usunąć, ani istotnie zmieniać projektów wyłonionych przez mieszkańców. To oznacza, że w 66 miastach, które funkcjonują aktualnie jako miasta na prawach powiatu, budżet obywatelski będzie obowiązkowy. Dotychczas nie wszystkie go realizowały. Ustawa w tym zakresie weszła w życie w styczniu 2018 r., ale w praktyce przepisy te będą miały zastosowanie od 2019 r. (od uchwalenia budżetów na 2019 r.).
