Szesnaście taktów Milana Kundery

Tylko fizycy są prawdziwymi humanistami. Ich zawód i powołanie polegają na docieraniu do ostatecznego końca albo absolutnego początku. Dwóch sposobach na dokonanie niemożliwego, objęcie wzrokiem całości. Podróży do granic kosmosu albo wnętrza atomu, tak daleko i tak głęboko, jak tylko się da. Każdy artysta ma w sobie coś z fizyka. Obsesję precyzji w operowaniu na materiale jeszcze złośliwiej wymykającym się badaniu niż przyroda, na człowieku. Dlatego granicę między grafomanami a artystami zawsze wyznacza proporcja tworzenia i niszczenia. Ten pierwszy dużo pisze, drugi – więcej skreśla. Bo wie, jak łatwo jest zagadać, zabazgrać i zagłuszyć sedno sprawy.

Wie też, że za każdym razem musi dokonać wyboru między jedną z dróg, symfonią albo wariacją, lotem w kosmos albo spuszczaniem się po linie do wnętrza atomu. Symfonia jest epopeją, podróżą przez nowe tematy, harmonie i brzmienia, coraz dalej od miejsca startu. Wariacja polega na wwiercaniu się w jedno miejsce, jeden temat, zazwyczaj nie więcej niż szesnaście taktów. Milan Kundera, największy fizyk atomowy powieści, na metodę badania człowieka wybrał drogę wariacji. Założył, że każdy z nas to inne szesnaście taktów i wewnętrzny wszechświat ich nieskończonych możliwości. Pierwszego kwietnia skończy 90 lat. Nie wymawiając nikomu wieku, można już chyba założyć, że temat jego życia zabrzmiał w całości. Oto szesnaście taktów, które w nim słyszę.

Pisarz

Powinien wmówić swoim potomnym, że nigdy nie istniał. Kundera podpisał się pod tym zdaniem Flauberta wywiadami, których nie udzielił, niewysłuchanymi laudacjami i biogramem, który kazał umieścić w swoich książkach. „Urodził się w Czechosłowacji. Od 1975 roku mieszka we Francji". Godna artysty zawziętość skreślania niepotrzebnych zdań. Jeżeli powieść byłaby religią, to Kundera przyjąłby w niej raczej rolę mistyka niż kaznodziei. Tego, który jest obecny wśród ludzi tylko przez niewidoczną dla nich modlitwę pisania. Jak każdy mistyk, pisarz taki jak Kundera też ma swoją walkę duchową do stoczenia. Każdego dnia, kiedy przychodzi tych pięknych i strasznych kilka godzin, podczas których można maksymalnie skoncentrować myśli, podjąć fizyczny trud układania zdań, on już czeka przy biurku, zamiata ogonem po klawiaturze. Szatan megalomanii, szepczący do ucha w kółko to samo słowo: „nieśmiertelność". Ulec mu, znaczy zacząć przypominać swoim współczesnym, a za ich pośrednictwem potomnym, że się istnieje. Tak skończył Hemingway, który na starość wystąpił w reklamie whiskey; dla sławy i podtrzymania wizerunku macho, bo przecież nie dla pieniędzy, nie ich mu brakowało.

Ale kiedy któregoś ranka Zły się nie pojawi, będzie to oznaczało, że zdobycz, po którą przychodził, przestała być warta jego wysiłku. Pisarz, w ogóle każdy artysta, który przestał pragnąć nieśmiertelności (dla swojego dzieła, nie wizerunku), popełnia niewinnie wyglądający, ale śmiertelny grzech. Z pełną świadomością oddaje się tworzeniu rzeczy ulotnych i średnich. Oszukuje czytelnika i swój talent. Nie jest wielkim grzesznikiem, na którego warto byłoby się złościć, staje się co najwyżej godny pogardy. Znajdzie się po prostu w trochę szerszym kręgu piekła; pójdzie tam sam, prowadzony za rękę przez swoją przeciętność i lenistwo. Uczciwość pisarza przywiązana jest do słupa obrzydliwej megalomanii. Nie może zapomnieć o ogarku dla niej, kiedy będzie zapalał świeczkę Panu Bogu sztuki.

Tłumacz

Niezbędny pisarzowi, zwłaszcza takiemu, który urodził się w Czechosłowacji, jak siatka przemytników producentowi narkotyków z Ameryki Południowej. Większość jego potencjalnych klientów żyje za granicą, trzeba im więc jakoś dostarczyć towar. Nie wiadomo jednak, jak duża jego część przepadnie podczas transportu. Czasem z powodu czujności strażników granicznych i antynarkotykowych agencji (nieprzetłumaczalności brzmienia i klimatu każdego z języków), a innym razem niefrasobliwości przemytników (błędów, świadomych „poprawek" wprowadzonych przez tłumaczy). Tak czy inaczej spora partia ładunku zostanie utracona w tłumaczeniu, skonfiskowana na granicy języków. Zarekwirowaną część uzupełnia się potem mąką kukurydzianą albo cukrem pudrem. Ciężar i ilość się zgadzają, tylko kopnięcie przy wciąganiu już jakby nie to samo.

Od czasu wydania „Sztuki powieści" w 1986 roku Kundera pisze swoje książki po francusku. Zabraniał tłumaczenia ich na czeski do czasu, aż sam nie przetłumaczył ich na język, w którym się wychował. Widzę go, podstarzałego bossa narkotyku powieści, jak przedziera się na starość z torbą na plecach przez zielone granice, żeby dostarczyć najczystszy, najmocniejszy towar, białe szaleństwo czytania, swoim pierwszym klientom. Tym, dzięki którym zaczął budować swoje imperium.

Litost

Nieprzetłumaczalne, jak każde z tych kilku najważniejszych dla każdego narodu pojęć. Pierwsza sylaba, wymawiana długo i z akcentem, brzmi jak skarga porzuconego psa. Początek brzmienia zdradza sens słowa. Litost to bolesny stan spowodowany przez nagłe odkrycie własnej nędzy. Szczególnie okrutnie doświadcza się jej w młodości, wieku niewiedzy i złudzeń. Dlatego stawka młodzieńczych miłości jest tak niebotycznie wysoka jak już nigdy później. To nie uczucia, tylko wyprawy po Świętego Graala, lekarstwo na własną nędzę. Kiedy okazuje się, że lekarstwo nie działa, a chyba zawsze tak jest, pojawia się pragnienie zemsty; pragnienie, aby ta druga osoba poczuła się tak samo nędzna jak ja. Dlatego nie ma niczego bardziej bezwzględnego niż młodzieńcze miłości.

Emigracja

Zaczynała się od wspólnoty snów. Idziesz ulicą nowego miasta i nagle widzisz dziwnie znajomych, roześmianych ludzi, którzy mówią w twoim pierwszym języku. Otaczają cię, a ty z przerażeniem zdajesz sobie sprawę, że jesteś znowu tam, skąd musiałeś albo chciałeś wyjechać. Krzyczysz i budzisz się. Rano spotykasz jednego z tych, którzy również wyjechali, opowiadasz mu o swoim śnie, a on stwierdza, że miał tej nocy bardzo podobny.

Pierwsze noce emigrantów wyglądały tak samo, dopiero potem ich historie zaczynały się różnić. Jakby zostali wrzuceni do opowieści, która ma tylko początek, a dalszy ciąg trzeba dopisać samemu. Ale prawie wszyscy dookoła znają tylko tych pierwszych kilka stron, dla nich historia emigranta nie ma dalszego ciągu. Jest tylko obcość, zacierająca się powoli ulga z powodu udanej ucieczki i wzbierająca nostalgia za utraconym życiem. A przecież po tych pierwszych snach przyszły kolejne. Reżyser zbiorowej podświadomości w końcu wypuścił ich z planu swojego filmu. Ale to nie przeszkadza kinom całego świata dalej go puszczać.

Kalipso (i jej łzy)

Nie wiadomo, ile dokładnie lat Odyseusz spędził z Penelopą przed wypłynięciem na wojnę trojańską, ale raczej nie więcej niż siedem. A tyle właśnie czasu mieszkał z Kalipso na jej wyspie. Ale to płacz tęskniącej Penelopy jest tym, który potrafi nas wzruszyć. Łzy Kalipso żegnającej odpływającego kochanka zawsze bierzemy w nawias jednej z przygód błądzącego w drodze do domu Odyseusza. „Właśnie słońce zaszło i nastąpiła ciemność. A tych dwoje w głębi pieczary cieszyło się miłością, trwając we wzajemnym uścisku". Na takie sceny jak ta z ostatniej nocy Kalipso i jej wędrowca opisanej w „Odysei" nie ma miejsca w filmie o emigracji. Nie ma go na radość z uścisku i bliskości miejsca, w którym nie przyszło się na świat. Siedem lat z Kalipso mogło być tylko zaćmieniem umysłu albo zdradą. Odciąganiem w czasie powrotu, który był obowiązkiem. Kundera go nie spełnił. Na zdaniu „Od 1975 roku mieszka we Francji" kończy się jego biograficzna notka. To on, a nie reżyser wzruszającego filmu o losie emigranta, jest jej autorem.

Majtki

Jaromil, bohater powieści „Życie jest gdzie indziej", dojrzewał w epoce, która brutalnie obeszła się z męską bielizną. Na jej elegancję nie zgodziła się logika historii, powojenna bieda i powszechne przekonanie, że noszenie pod spodniami przyzwoicie wyglądających majtek jest niezrozumiałą rozpustą. Co rano trzeba było więc wsuwać na siebie szerokie, sięgające aż do kolan gacie z dziwnie wyglądającym rozporkiem na brzuchu. Upokorzenie tak długo możliwe do zniesienia, dopóki pozostawało w ukryciu nogawek. Ale w życiu mężczyzny przychodzi moment, kiedy musi zdjąć spodnie w towarzystwie drugiej pary oczu; takich, które sprawiają, że wolałby umrzeć, niż wydać im się śmiesznym. Na ich spotkanie wsuwali więc krótkie, płócienne, gimnastyczne szorty. Wychodzili na spotkanie kochanek w strojach piłkarskich, wskakiwali do ich łóżek, jakby wychodzili w ten sposób na boisko. Ale tamtego poranka Jaromil nie wiedział, że wieczorem czeka go być może najważniejszy mecz w życiu. Kiedy w szatni, przed wyjściem na stadion, zorientował się, że nie zabrał ze sobą stroju, w którym mógłby go z poczuciem osobistej godności rozegrać, uciekł. Poddał mecz życia walkowerem.

Historia

Wkroczyła w życie Jaromila pod postacią majtek. Nie partyjnej legitymacji, nie policji pukającej bladym świtem do drzwi, nawet nie siniaków zarobionych w ciemnej bramie, tylko brzydkich, długich gaci. To one, bardziej niż którekolwiek ze skojarzeń pojawiających się w myślach po wypowiedzeniu słowa „historia", przestawiły zwrotnice jego życia. Tamta ucieczka dała początek splotowi upokorzeń, którego nie wytrzymało poczucie godności młodego chłopaka (jedna z najbardziej wrażliwych błon występujących w przyrodzie, mało którą tak łatwo jest przebić). Ale taka już właśnie jest historia. Bliska ciału, czasem nawet najbardziej intymnej z jego części.

Intymność

Obcowanie cielesne to tarcie wnętrzności i wydzielanie śluzu połączone ze spazmem". To akurat zdanie nie Milana Kundery, tylko Marka Aureliusza, ale w stosunku tego pierwszego do seksu jest zaskakująco wiele ze stoickiej trzeźwości wielkiego cesarza. Seks i miłość raz na jakiś czas wpadają tylko na siebie przypadkiem, pytając się ze zdziwioną miną: „ty tutaj?!".

Życie Tomasza, bohatera „Nieznośnej lekkości bytu", było wypełnione setkami seksualnych przyjaźni. Niezobowiązujących układów obarczonych żelaznym warunkiem: śpimy ze sobą, ale pod żadnym pozorem nie wolno nam obok siebie zasnąć. Zmieszanie się nieświadomego rytmu oddechów narusza głębszą od przekroczonej nagością i dotykiem granicę intymności. Kiedy Teresa po pierwszej spędzonej z Tomaszem nocy zachorowała na grypę, kładł się obok niej, czuł płynący z jej ust delikatny zapach gorączki i wdychał go, jak gdyby chciał wchłonąć intymność jej ciała. Seks może być niezobowiązujący, ale trudno wymagać tego samego od oddechu.

Moralność

Po zdławieniu Praskiej Wiosny, zanim zaczęły się aresztowania, przyszły dla Czechosłowacji miesiące spokoju. Represje poprzedziło kilka tygodni, podczas których wymordowano w Pradze kilkanaście tysięcy bezpańskich psów. Co znaczyło to krwawe preludium, kto mógłby to wyjaśnić? Socjolog, ekonomista, filozof? Wolne żarty, w pojęciową siatkę żadnego z nich nie wpadłby ani jeden z psich trupów. Tylko pisarz mógł je zauważyć i uwiecznić. Dlatego jego obowiązkiem było napisać o hekatombie psów. Jedynym nakazem moralnym powieści jest mówić o rzeczach, które inaczej zostałyby przemilczane. Każda powieść, o ile jest nią naprawdę, mówi czytelnikowi: rzeczy są dużo bardziej skomplikowane, niż myślisz. Powieściopisarstwo jest najtrudniej uchwytną, ale żelazną formą moralności.

„Panie Kundera, czy jest pan komunistą? – Nie, jestem powieściopisarzem". „Jest pan dysydentem? – Nie, jestem powieściopisarzem". „Jest pan lewicowcem czy prawicowcem? – Ani jednym, ani drugim. Jestem powieściopisarzem".

Liryczność

Czyli sojusz poety i kata. Wiersze Majakowskiego były równie niezbędne rewolucji październikowej co policja polityczna Dzierżyńskiego. Pogarda dla nijakich, prozaicznych chwil życia, dążenie po trupach do wyłuskania wyłącznie intensywnych, gęstych momentów, tym właśnie jest liryczność. Aresztowania i morderstwa są faktami rewolucji, wiersze – ich nastrojem, klimatem. Sztucznym podtrzymywaniem atmosfery uniesienia. Wzmożeniem uczuć uzyskiwanym najmniejszym kosztem. Co może być łatwiejszego od morderstwa. Cóż bardziej pociągającego od zamknięcia oczu na prozę życia.

Kilku-, może kilkunastoletni Milan rzępolił któregoś popołudnia na pianinie. Improwizował na prostym harmonicznym przejściu między dwoma akordami i szczerze wzruszał się własną grą. Jego ojciec w pewnym momencie nie wytrzymał, oderwał go od klawiatury, zaniósł do kuchni i wsadził pod stół. Kundera nigdy nie widział go tak wściekłego. Pewnie zezłościło, a może nawet przeraziło go w tych prostych dźwiękach i mowie ciała opowiadającej historię wielkiego wzruszenia, że z jego syna rośnie mały rewolucjonista, poeta albo kat.

Kundera od wielu już lat nie pozwala na wznowienie jego młodzieńczych, podobno nie najgorszych wierszy. Tych, które pisał, będąc członkiem partii i żarliwie wierzącym komunistą.

Mosty

Przejścia łączące brzegi tematów. Chwile, gdy opada adrenalina, z pozoru dzieje się mało czy wręcz nic. W „Księdze śmiechu i zapomnienia" Kundera cytuje swojego nauczyciela muzyki z dzieciństwa, mówiącego, że u Beethovena jest zaskakująco wiele momentów słabych albo co najwyżej średnich. Ale to właśnie dzięki nim rozbłyski jego wielkości są tak jasne.

Mosty. Uczęszczane przez pisarzy, palone przez poetów.