Gdyby w eurowyborach liczyło się jedynie zdanie mężczyzn, prawicowa Konfederacja dostałaby ponad 7 proc. głosów. Gdyby tylko kobiet – tyle samo dostałaby postępowa Wiosna. Jeśli głosowaliby jedynie młodzi Polacy (18–29 lat), Konfederacja zdobyłaby ponad 18 proc. głosów! A Wiosna prawie 14 proc. I to tu, wśród najmłodszych wyborców, najlepiej widać różnice poglądów między kobietami i mężczyznami.

Co prawda młodzi w zdecydowanej większości pozostali w domach, zresztą jak co wybory, ale z przeprowadzonego tuż przed głosowaniem sondażu firmy Kantar wyziera przepaść dzieląca młode Polki i młodych Polaków. Niemal co trzeci mężczyzna w wieku 18–34 lat przyznał, że najchętniej głosowałby na Konfederację, drugie pod względem wskazań było Prawo i Sprawiedliwość. Za to niemal co trzeciej młodej kobiecie najbliżej było do Wiosny, nieco dalej do Koalicji Europejskiej. Prawicowej Konfederacji panie, oględnie mówiąc, raczej nie darzyły estymą.

Oczywiście, młodzież zawsze głosowała trochę inaczej niż starsi. Socjolodzy mówią o jej naturalnej skłonności do buntu i sprzeciwu, ale dlaczego młodzi mężczyźni uciekają w jedną skrajność, a młode Polki w drugą? I dlaczego są to obozy tak wrogo do siebie nastawione? Przy czym różnice polityczne to tylko jeden z symptomów głębszych przemian – społecznych i tożsamościowych. Kobietom i mężczyznom trudno dziś nawiązywać trwałe relacje, żyjemy coraz bardziej obok siebie.

Rolnik szuka żony

Dziś to kobiety są w ofensywie, są wręcz „beneficjentkami zmian, które dokonują się zwłaszcza w sferze ekonomii, polityki i obyczajowości" – jak twierdzi dr Małgorzata Stefanowicz, ekspertka ds. społecznych Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego. Więcej – kobiety są motorem społecznego postępu.

– Panie dostały zielone światło do samorealizacji i to właściwie w każdej dziedzinie. Dbają o swój awans społeczny, dokształcają się, są coraz bardziej otwarte i wymagające, także w sprawach intymnych – mówi „Plusowi Minusowi" prof. Zbigniew Lew-Starowicz, psychiatra, psychoterapeuta i seksuolog. – Już w spisie powszechnym z 2011 roku kobiety przeważały wśród osób z wyższym i średnim wykształceniem. Dziś stanowią ok. 65 proc. absolwentów uczelni, a jeszcze wyższy odsetek mamy na studiach podyplomowych – wylicza prof. Małgorzata Fuszara, dyrektorka Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, była pełnomocniczka rządu do spraw równego traktowania. Wystarczy dodać, że pod koniec PRL wykształcenie wyższe miało 4 proc. pań i 5 proc. młodych panów, a dzisiaj odpowiednio 52 i 33 proc.

– Mężczyźni, kształcie się! – apeluje prof. Fuszara, która przyznaje, że niższe aspiracje edukacyjne mężczyzn są nie tylko polskim problemem. – To trend światowy. W Skandynawii mierzą się z tym wyzwaniem od lat. Niestety, mężczyźni wciąż lepiej zarabiają od kobiet, więc nie mają tu prostego bodźca motywującego do tego, by podnosić swoje kompetencje.

Kobiety z ambicjami coraz odważniej przenoszą się do miast, bo wieś nie daje im możliwości rozwoju. Problem ten dobrze pokazał program „Rolnik szuka żony", który dla warszawki był źródłem niekończącej się beki. Odłóżmy na bok klasistowskie żarty, bo to poważny problem społeczny: na wsi mamy coraz więcej samotnych mężczyzn, za to w miastach – singielek. I na razie żadnego pomysłu, co z tym fantem zrobić. Wielkomiejskie singielki stają się coraz lepiej wykształcone, mają wyższe aspiracje i szybko się liberalizują, młodzi mężczyźni zaś coraz bardziej zostają w tyle, nie tylko pod względem wykształcenia, ambicji, ale nawet życiowej siły. Częściej pozostają na prowincji i czują się zagubieni w szybko zmieniającym się świecie. Młode pokolenie zaczyna żyć w dwóch różnych genderowych światach i nie tylko z trudem przychodzi im nawiązywanie bliższych relacji, ale w ogóle znajdowanie wspólnego języka.

Singielek najwięcej jest w Poznaniu i Krakowie, gdzie już co trzecia kobieta powyżej 20. roku życia jest panną. Badająca ten problem Małgorzata Stefańska mówi o „słabym nasyceniu rynku matrymonialnego" mężczyznami spełniającymi rosnące wymagania coraz bardziej ambitnych kobiet, które nie chcą partnera o niższym statusie społecznym. – Zarazem we wsiach na wschodzie Małopolski kawalerowie stanowią dwie trzecie mężczyzn. I bez efektu szukają żon. To osłabia instytucję rodziny – mówiła w „Dzienniku Polskim". – Mamy tu sytuację jak z Bawarii lat 60. i 70., gdy z żyjącej tradycją części Niemiec kobiety uciekły do miast. Chłopi zostali i „szukali żony". Sprowadzano dla nich kobiety z Azji, m.in. z Filipin.

Autopromocja

Nowość!

Trzy dostępy do treści rp.pl w ramach jednej prenumeraty

ZAMÓW TERAZ

Jeśli dodać do tego wręcz lawinowy wzrost liczby rozwodów w miastach, trudno o bardziej ponury obraz polskiej rodziny.

Dorosłe dzieci

Mam wrażenie, że kobiety idą dziś pewnie przed siebie, stawiając czoła problemom, a mężczyźni są jacyś podłamani, coraz bardziej wycofani – skomentowała znajoma, doktorantka na kulturoznawstwie, gdy zdradziłem jej, na jaki temat piszę artykuł. Prostymi słowami potwierdziła tezę prof. Philipa Zimbardo z głośnej książki „Gdzie ci mężczyźni?". „Mamy do czynienia z rekordową liczbą facetów niedających sobie rady w szkole, nieumiejących sprostać dziewczynom w kontaktach społecznych i kobietom w sferze seksualnej" – pisał amerykański psycholog. I oceniał, że współczesny mężczyzna jest mało odporny psychicznie, ma zaniżone poczucie własnej wartości i jest przepełniony lękiem.

– Mężczyźni są dziś w cieniu pań – stwierdza prof. Lew-Starowicz. A psychoterapeuta Wojciech Kruczyński dodaje, że mężczyzna utracił nie tylko uprzywilejowaną pozycję społeczną, ale też swój etos, punkt zaczepienia: – Współczesny facet nie zna reguł i praw, którymi mógłby się kierować. Utracił stary, dobrze znany wzorzec męskości, ale trudno mu znaleźć jakiś nowy, w którym by się odnalazł – mówi w rozmowie z „Plusem Minusem" współautor (wraz z Krystyną Romanowską) właśnie wydanej książki „Mężczyzna bez winy i wstydu".

Na podobny problem zwraca uwagę Andrzej Gryżewski, seksuolog i psychoterapeuta z gabinetu CBTseksuolog. W rozmowie z „Plusem Minusem" odwołuje się do tzw. syndromu intensywności społecznej: – Mężczyźni naturalnie mają spore zapotrzebowanie na adrenalinę, dlatego muszą mieć dużo kontaktów męsko-męskich opartych na rywalizacji. Mogą to być różne sporty czy nawet gry online. U facetów to normalne, że na spotkaniach rodzinnych często się nudzą. – Badania pokazują, że aż 36 proc. mężczyzn w stałych związkach nie uprawia seksu. Duża część z nich właśnie przez to, że sama relacja z partnerką nie daje im adrenaliny. Jeśli nie czują się dobrze z własną męskością, cierpi na tym ich związek – tłumaczy autor głośnej książki o męskiej seksualności „Sztuka obsługi penisa".

– Problem z własną męskością mają już nastolatkowie. Niestety, polska szkoła wychowuje uczniów na grzeczne dziewczynki, a nie mężczyzn. Brakuje w niej tak potrzebnej chłopcom rywalizacji i zagospodarowania ich nadmiarowego poziomu testosteronu – kontynuuje Gryżewski. I dodaje, że sfeminizowany styl pracy przejmują nawet nauczyciele wychowania fizycznego, bo gdy wszyscy uczniowie są grzeczni i spokojni, po prostu łatwiej im pracować. – Przez kilka lat w warszawskich szkołach prowadziłem zajęcia z edukacji seksualnej i właściwie tylko w jednej szkole, technikum samochodowym, chłopcy rozwijali się adekwatnie do swojego wieku. W porównaniu z 16-latkami w innych placówkach oni wyglądali i zachowywali się normatywnie męsko.

Autorytet i sukces

Problemy tożsamościowe współczesnych mężczyzn w prosty sposób przekładają się na ich wybory polityczne. Nie znajdując nowych wzorców męskości, szukają powrotu do świata, który jest dla nich bardziej zrozumiały. – Panowie próbują dziś swoją męskość wykreować jakby na nowo. Pociągają ich różne rygorystyczne ruchy głoszące prymat męskości. Mogą się w nich dowartościować, poczuć znowu potrzebnymi – tłumaczy prof. Zbigniew Lew-Starowicz. – Zresztą czym innym mogą dziś próbować zaimponować kobietom? Wykształceniem nie, zarobkami też coraz rzadziej, a taka wykreowana męskość w pewien sposób ich wyróżnia.

– Moi pacjenci często w poszukiwaniu wzorców męskości na przykład powracają do Kościoła. Tam znajdują proste, jasne reguły – mówi Wojciech Kruczyński. I dodaje, że dziś, gdy mężczyznom brakuje wyzwań, łatwo się gubią. – Pogubionym facetem niestety łatwo manipulować. Bez większego problemu można mu narzucić jakiś głupi kierunek, zaszczepić nienawiść, wyznaczyć niebezpieczne cele.

Prof. Lew-Starowicz twierdzi jednak, że nie ma co się oburzać na zwrot młodych mężczyzn w kierunku radykalnych partii. – Takie już są reguły społeczne – tłumaczy. Młodzi po prostu poszukują autorytetu i drogowskazu. – Jestem absolutnie apolityczny, ale nie ma co udawać, że Grzegorz Schetyna czy Władysław Kosiniak-Kamysz to są politycy charyzmatyczni, którzy mogą być autorytetem dla młodych mężczyzn. Oni potrzebują wyrazistych osobowości, które wszystkich innych mogą wkurzać, ale młodych przyciągają. Oni chcą jasnego, konkretnego przekazu o społecznym porządku, w którym dobrze się odnajdą.

Tacy charyzmatyczni politycy nie będą jednak autorytetami dla młodych kobiet: – Dla nich najbardziej opiniotwórcze są osoby bliskie, na przykład inne kobiety, które odniosły sukces. Mogą to być też kobiety z mediów, ale dużo ważniejszy jest dla nich właśnie czynnik sukcesu, a nie charyzma.

Zresztą czym prawica miałaby przyciągać dziś młode kobiety? Jeśli lewica, a nawet szeroko pojęte centrum, ucieka od potrzeby kreowania nowych, atrakcyjnych wzorców męskości, to debata na prawicy rzadko odnosi się do rzeczywistości, z którą zmagają się Polki chcące łączyć wychowanie dzieci z pracą. – Może skończmy już dyskusje, kto jest bardziej predestynowany do zmywania garów. Bo nikt nie jest, chyba że zmywarka – odpowiada prawicowym politykom dr Paulina Bednarz-Łuczewska, socjolożka z Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, która przyznaje się do konserwatywnych wartości oraz tego, że nie po drodze jej z feministycznym mainstreamem na przykład w kwestii aborcji, ale zarazem stwierdza, że taki sam dystans czuje do wizji kobiety, jaką snuje polska prawica.

Prawicowe partie widzą w konserwatywnych kobietach wyłącznie matki, a choć macierzyństwo jest dla nich bardzo ważne, to jednak wychowanie dzieci nie jest ich jedyną aktywnością i aspiracją życiową – one pracują, rozwijają się, działają społecznie, mają pasje. To wszystko zdaje się nie pasować do prawicowego imaginarium. – Na studiach ukułyśmy z koleżankami pojęcie „prawicowi chłopcy". Fantazjują oni o pięknych żonach, które zajmują się domem i ładnie wyglądają, nigdy nie roszcząc sobie pretensji do rozwoju i samodzielności – mówi „Plusowi Minusowi" Bednarz-Łuczewska. – Prawicowym chłopcom nie mieści się w głowie, że można w małżeństwie jakoś podzielić się obowiązkami domowymi, że sami mogliby czasem z czegoś zrezygnować, by trochę zająć się domem i poświęcić więcej czasu na wychowanie dzieci.

Dr Bednarz-Łuczewska badała na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie modele życia pracujących Polek i Niemek („Work and Family in the Lives of Large-Family Professional Women in Poland and Germany. The Dynamic Role-Interface Model"). I tak jak starsze pokolenie kobiet na Zachodzie stało przed dylematem: rodzina czy kariera, tak dziś dla kobiet jest oczywiste, że powinny móc łączyć różne role. – Nie uważają już, że muszą poświęcać rodzinę dla kariery, ale też, że dzieci powinny wypełnić całe ich dorosłe życie. Bo to może być niezdrowe, gdy kobieta całkowicie stapia się z rolą matki. Kobiety, tak jak mężczyźni, rozwijają swoje człowieczeństwo w różnych rolach i powołaniach – ocenia socjolożka.

Badania pokazują, że Polacy coraz bardziej stawiają na partnerskie relacje w związkach. – Postęp cały czas się dokonuje, zdecydowana większość Polek i Polaków opowiada się już za równością w rodzinie. Ale w badaniach i tak widać, że cały czas to kobiety bardziej opowiadają się za równością w tych wszystkich kwestiach, jak równość płac, liczba kobiet i mężczyzn w zarządach i radach nadzorczych, na dyrektorskich stanowiskach itd. Ciągle ok. 20 proc. kobiet więcej niż mężczyzn jest za równościowymi relacjami społecznymi. I to widać także w ich wyborach politycznych – ocenia prof. Małgorzata Fuszara, dodając, że głosowanie na partie postępowe pokazuje konsekwencję kobiet i spójność ich poglądów.

Młodzi mężczyźni i młode kobiety głosują więc zupełnie rozsądnie. Jedni powiedzą, że zgodnie ze swoimi interesami, inni, że na partie, które najlepiej wyrażają podzielane przez nich wartości.

Znów na tronie

Podział na szczęśliwe, ambitne i rozwijające się kobiety i na pogubionych mężczyzn jest jednak zbyt prosty, by mógł być prawdziwy. Tak naprawdę problemy, jakie rodzi nasza nieumiejętna gra w równość, właściwie po równo dotykają mężczyzn i kobiet.

Polki i Polacy wyzwoleni z patriarchalnych więzów zaczęli na nowo poszukiwać swojego miejsca i roli w życiu. I tak jak panowie się mocno pogubili, tak kobiety ochoczo weszły w dawne męskie role. Tym trudniejsze do realizacji, że wciąż niepogodzeni z partnerskimi relacjami mężczyźni wcale nie odciążyli ich w domu. Ambitne panie pracują na dwa etaty – zawodowo i wychowując dzieci – a niektórzy wyzwoleni ze społecznych powinności, nieczujący presji utrzymania rodziny mężczyźni kompletnie odpuścili. I to odpuścili wszystko.

W książce „Mężczyzna bez winy i wstydu" można znaleźć statystyki GUS mówiące, że już co piąty polski mężczyzna utrzymywany jest przez swoją partnerkę. – Do mojego gabinetu coraz częściej trafią dorośli panowie, którzy zupełnie nie potrafią się odnaleźć w życiu. Nie mają życiowych celów i motywacji. Siedzą w domu i całymi dniami grają w gry wideo, jak nastolatkowie. Ich wyzwolone partnerki nie wymagają od nich zbyt wiele, a że nie mieli okazji nauczyć się czerpania przyjemności z bycia mężczyzną, pozostają im przyjemności dziecięce – mówi współautor książki, który nie ma wątpliwości, że panie wzięły na siebie zbyt dużo: – Uznały, że nie potrzebują do niczego faceta, mogą się same utrzymać i być samowystarczalne, więc równie dobrze mogą też utrzymywać partnera.

Patriarchat albo – jak nazywa to właśnie Wojciech Kruczyński – „neopatriarchat" powrócił niepostrzeżenie, tym razem w hipsterskiej otoczce, i jest o tyle groźny, że niewidzialny. „Nikt nie nazwie inteligentnego mężczyzny o szerokich horyzontach myślowych, zadbanej brodzie, drogich wygodnych butach, głoszącego idee równościowe – patriarchą. A jednak! Znów na tronie siedzi mężczyzna" – można przeczytać w książce Kruczyńskiego i Romanowskiej.

Psychoterapeuta zauważa, że ten dawny patriarchalny model, gdy mężczyzna czuł powinność utrzymania rodziny, wcale nie był dla niego wygodny. Harującego jak wół, przemęczonego i wyizolowanego społecznie faceta po prostu musiał wcześniej czy później dopaść poważny kryzys. Nazwijmy go poważnie – kryzys egzystencjalny. I oczywiście dopadał. Teraz podobny problem coraz częściej dotyka polskich kobiet.

Kruczyński doświadczenia takich pacjentek opisuje w książce: „Do gabinetów terapeutycznych od około dziesięciu lat trafiają kobiety z przedziwnymi objawami somatycznymi: mają bóle głowy, nerwice, nieustanne poczucie winy, są przemęczone, wypalone, zestresowane. Właściwie nie ma na to racjonalnego wytłumaczenia. (...) W domu jakby wszystko gra: jest partner, są pieniądze – mniejsze lub większe – tylko życie... zrobiło się jakieś nieznośne". – Gdy do kobiety dochodzi, że haruje jak wół, daje z siebie wszystko, a partner jej w ogóle nie docenia, nie interesuje się nią jako kobietą, nie zabiega o nią, pojawia się kryzys – tłumaczy w rozmowie z „Plusem Minusem".

Czerwona pigułka

Wciąż nie znaleźliśmy klucza do budowy nowych, równościowych relacji, ale co innego nam pozostaje, jak nie dalej szukać? Bo czy mamy uwierzyć, że trwałe relacje damsko-męskie są niemożliwe lub że zawsze są w interesie mężczyzn/kobiet, którzy chcą rządzić kobietami/mężczyznami? Genderyzm dialektyczny? Walka już nie klas, ale płci?

Takie teorie naprawdę istnieją. Ba, mają się coraz lepiej. Już samo pojęcie patriarchatu zakłada jakiś rodzaj walki płci. W szerokim ruchu feminizmu są nurty, które w tej wojennej dialektyce idą bardzo daleko. Stąd też wielu mężczyzn zwykło twierdzić, że feministki nienawidzą facetów. Ale przecież po męskiej stronie też nie brakuje podobnych nurtów.

Sami siebie nazywają redpillersami, od „red pill" – z ang. „czerwona pigułka". Tak jak Neo z „Matrixa" poznali prawdę o życiu, a właściwie o naturze związków damsko-męskich. I odkryli, że to mężczyźni są grupą najbardziej, wręcz systemowo, dyskryminowaną. Kobiety zaś są z natury bardzo egoistyczne i nastawione na wykorzystywanie facetów, którzy są dla nich zawsze tylko środkiem do celu. Znając tę prawdę, redpillersi przyjmują strategię obronną, by nie dać się wykorzystywać, a potrzeby kobiet widzą jako egoistyczne roszczenia.

W Stanach Zjednoczonych wokół tych idei powstała nawet quasi-subkultura tzw. inceli (od „involuntary celibate" – z ang. „mimowolny celibat"). Jej członków dobrze scharakteryzował Janusz Michalczyk, felietonista „Gazety Wrocławskiej": „Nienawidzą kobiet, ale chcą od nich seksu". A już z pewnością są mocno podłamani faktem, że atrakcyjne kobiety nie zwracają na nich uwagi. Od przeciętnego redpillersa, który do objawionej prawdy o kobietach próbuje się jakoś cynicznie dostosować, inceli odróżnia poczucie wielkiej niemocy.

Ich subkulturę można by traktować jako zabawną internetową ciekawostkę, gdyby nie to, że w USA i Kanadzie mężczyźni deklarujący przynależność do niej dokonali sześciu terrorystycznych zamachów, w których zginęło ponad 40 osób. Powszechnie łączy się ich z ruchem alt-right, który wyniósł do władzy Donalda Trumpa. Jak celnie zauważył autor hasła „Incel" w polskiej Wikipedii, „wyznają dość sprzeczne poglądy na rewolucję seksualną: z jednej strony z reguły chcą prowadzić bogate życie seksualne, z drugiej krytykują współczesne społeczeństwo za rozwiązłość i głoszą konserwatywne poglądy na temat relacji damsko-męskich...". Ta pozorna sprzeczność zresztą doskonale pasuje do całej „alternatywnej prawicy".

Idee te kiełkują również nad Wisłą. – Na popularnym portalu Wykop.pl polskim odpowiednikiem inceli są tzw. przegrywy. Przegryw uważa, że kobiety się nim nie interesują, bo mają jakieś absurdalne wymagania wobec mężczyzn. Sam kobiety traktuje jak zasób, towar. Najbardziej radykalne przegrywy postulują nawet stworzenie jakiegoś systemu rozdzielnictwa kobiet, by faceci mieli równiejszy dostęp do owych zasobów – zauważa Wojciech Kruczyński. Chcąc więcej dowiedzieć się o tym ruchu, na pewno warto odwiedzić forum BraciaSamcy.pl, założone przez guru polskich redpillersów Marka Kotońskiego, kontrowersyjnego pisarza i youtubera.

Kruczyński przyznaje, że w jego gabinecie coraz częściej pojawiają się pacjenci, którzy kompletnie nie dają sobie rady z kobietami. Wpadają wręcz w pewnego rodzaju panikę, bo nie potrafią znaleźć sobie partnerki. Problem nasila się także dlatego, że młode, coraz bardziej wyzwolone kobiety częściej niż dawniej szukają sobie starszych partnerów. Pozycja młodych mężczyzn na rynku matrymonialnym więc dołuje. – Jeśli to zjawisko będzie się nasilać, będzie to sygnał ostrzegawczy, że nasz projekt równościowych relacji damsko-męskich trochę zbłądził. Na pewno należy potraktować to jako jeden z symptomów kondycji współczesnego mężczyzny.

– Dawniej, gdy wymagania społeczne wobec mężczyzn były duże, oni bardzo się starali, by im sprostać. Dziś faceci coraz częściej występują z pozycji ofiary, niczym mniejszości. Napotkany problem nie pobudza ich do aktywności, tylko z biernej pozycji domagają się, by wynagrodzić im straty – ocenia psychoterapeuta.

Krucjata przeciw męskości

Sytuacja kobiet wcale nie jest lepsza. I jeśli zmierzamy w stronę Zachodu, a raczej podążamy tą samą ścieżką, to kobiety i mężczyźni będą się od siebie tylko jeszcze bardziej oddalać. Paulina Bednarz-Łuczewska przytacza historie dwóch Niemek. Pierwsza odkryła, że jej partner ją zdradza, i postanowiła się z nim rozstać, ale on był bardzo zdziwiony jej decyzją. Tłumaczył, że przecież ma swoje potrzeby i zdradzał ją tak, żeby się o tym nie dowiedziała, nigdy nie chciał jej zranić. I te skoki w bok to tylko zabawa. A tak w ogóle, to o co jej chodzi? Jakiej właściwie relacji ona oczekuje? Czy nie żyje przypadkiem w jakimś nierealnym, bajkowym świecie? I żeby poważnie się zastanowiła, o co w ogóle ta kłótnia...

Druga kobieta była już z tymi zmianami kulturowymi pogodzona. – Nie liczyła na żadną poważną relację, tym bardziej na wierność partnera. Marzyła po prostu o tym, by kiedyś mieć dziecko i że to z nim zbuduje wartościową więź. A jeśli ojciec tego dziecka będzie chciał uczestniczyć w ich życiu, być takim ojcem z doskoku, to byłoby fajnie. Ale nie wierzyła, że w dzisiejszych czasach coś takiego jak małżeństwo jeszcze może się sprawdzić.

Myślę, że powinniśmy się powszechnie zgodzić, że nie jest to świat, do którego warto dążyć – a raczej, przed którym warto przestrzegać. Pytanie, co możemy zrobić, by nasze równościowe relacje lepiej się sprawdzały, jeszcze długo pozostanie otwarte. Ale warto unikać skrajności. Klucza do równościowych relacji na pewno można szukać mądrzej niż dotychczas, gdy jedni chcą zawracać kijem Wisłę i wierzą, że da się w prosty sposób powrócić do dawnych relacji społecznych, a inni liczą, że powtarzając błędy Zachodu, uda nam się zbudować nowy, wspaniały świat.

Może warto też odczarować męskość i skończyć z ideologiczną krucjatą przeciw wszelkiej, także tej zdrowej, agresji i rywalizacji. Bo jak pisał Jarema Piekutowski w tekście „Kryzys męskości czy kryzys mężczyzn" w thinkzinie Nowej Konfederacji: „Jeśli więc nie chcemy, by masy mężczyzn były bierne i niezaradne i by tradycyjnie męskie cechy znajdowały karykaturalny, a nieraz naprawdę niebezpieczny wyraz, na przykład w ruchach quasi-nazistowskich – musimy znaleźć w społeczeństwie miejsce dla tradycyjnych męskich cech". I to wyzwanie dla tzw. gender studies, bo choć takie badania są nam dziś wręcz niezbędne, to potrzebujemy ich po to, by opisywały nam rzeczywistość, a nie próbowały ją kształtować na ideologiczną modłę. A dotychczasowe próby zmiany męskiej tożsamości można podsumować gorzkim żartem: operacja się udała, pacjent zmarł.