Lek na polskie kompleksy

O Tuwimie czy Brzechwie, bohaterach wcześniejszych biografii Urbanka, słyszało pewnie każde dziecko, choćby z powodu „Lokomotywy" czy „Rzepki". W swojej najnowszej książce autor „Złego Tyrmanda" podjął się tematu pozornie mniej wdzięcznego – w „Genialnych" opisuje uczonych, którzy tworzyli lwowską szkołę matematyczną, będącą największym polskim wkładem w dzieje nauki powszechnej. Autora tej zbiorowej biografii interesują nie tyle naukowe odkrycia i ich reperkusje, ile skomplikowane, często dramatyczne losy tych kilkunastu ludzi.

Czterech z nich Urbanek wybrał na swoich przewodników. Hugo Steinhaus, Stefan Banach, Stanisław Ulam i Stanisław Mazur – najjaśniejsze gwiazdy lwowskiej plejady. Cztery nazwiska, które w świecie matematyki oznaczają więcej (czy wręcz wielokrotnie więcej) niż Miłosz, Iwaszkiewicz, a nawet Gombrowicz w literaturze powszechnej. I cztery jakże symptomatyczne dla dwudziestowiecznych polskich losów życiorysy.

Wyniosły Steinhaus

Najstarszy z nich, urodzony w 1887 roku Steinhaus, swoje pochodzenie na potrzeby peerelowskich urzędników opisywał: „arystokracja plus burżuazja". Był wyniosłym intelektualistą wywodzącym się z bardzo zamożnej rodziny żydowskiej, który nie mniejszą wagę niż do problematów matematycznych (nie uznawał bowiem słowa „problem" i po wojnie odmówił publikowania pod własnym nazwiskiem w zatytułowanym tak piśmie) przykładał do czystości polszczyzny. Nie otwierał listów adresowanych do „Steinhausa Hugo", odsyłał urzędowe pisma, wcześniej podkreśliwszy stylistyczne wpadki, i nie reagował na zaproszenia, w których pojawiały się błędy.

Stefan Banach był nieślubnym dzieckiem i został wychowany przez obcą kobietę, praczkę. A choć jego nazwisko w chicagowskim Museum of Science postawiono na równi z Pitagorasem i Euklidesem, w nauce zaś funkcjonują terminy „przestrzeń Banacha" czy „algebra Banacha", to nigdy nie ukończył studiów. Co więcej, gdyby nie wstawiennictwo nauczyciela matematyki w szkole średniej, pewnie nie zdobyłby nawet matury. Mimo to w wieku 30 lat zrobił habilitację i został profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza. „Wykład zaczynam z opóźnieniem, ale za to skończę go wcześniej" – mawiał. Nie miał więc nic ze zmumifikowanego uniwersyteckim kurzem profesora – lubił używać życia i miał do tego talent. Chodził na mecze Pogoni Lwów, obtańcowywał studentki, znany był z mocnej głowy i lekkiego traktowania pieniędzy. Pasował do niego aforyzm ukuty przez Steinhausa: „Żeby zdobyć majątek, trzeba mieć szczęście. Żeby go utrzymać, wystarczy brak fantazji". A tej Banachowi nie brakowało, co skutkowało ciągłymi długami i pretensjami żony.

Z dyscypliną i terminami kłopoty miewał też Stanisław Mazur, syn właściciela cukierni i ideowy komunista, przed wojną członek Komunistycznej Partii Polski.

Z kolei Stanisław Ulam, potomek lwowskiego adwokata, jeden z członków zespołu pracującego w ramach Projektu Manhattan nad powstaniem bomby atomowej, wspominał: „Miałem wręcz patologiczną awersję do egzaminów". Mawiał o sobie, że ma nieskończenie wiele wad, ale przez skromność nie będzie ich wszystkich wymieniał. „Przy tym wszystkim – wspominała jego żona Françoise – miał budowę sportowca i zdrowe, przyziemne zainteresowania". A choć mawiał, że zdrowie zawdzięcza niechęci do ćwiczeń fizycznych, to grał w piłkę nożną (jako bramkarz lub napastnik), tenisa, pokera i szachy.

Fuzja (atomowa) i gęś

W szachy grali zresztą wszyscy, głównie w Szkockiej, kawiarni, której nazwa zapisała się w historii matematyki przede wszystkim dlatego, że jej właściciel nie miał oporów, by kredytować swych uczonych klientów. Historia matematyki tworzyła się zatem nie w zaciszu akademickich gabinetów, ale przy koniaku. Intensywność tych posiedzeń musiała być naprawdę niezwykła, skoro Ulam po latach porównywał spotkania w Szkockiej do naukowych dyskusji prowadzonych w Los Alamos przez wynalazców bomby atomowej: Bohra, Feynmana czy Schrödingera. W Szkockiej matematyczne formuły wypisywano najpierw wprost na blacie, którego obsługa nie mogła wycierać, dopóki nie spisał ich nazajutrz jeden z wydelegowanych do tego zadania studentów. Później Łucja Banach, żona Stefana, zainwestowała w stukartkowy zeszyt, znany później jako Księga Szkocka. Obrósł on przez lata legendą. Uczeni zapisywali w nim pomysły, nurtujące ich problemy i zagadnienia do rozwiązania. Ustanawiano też nagrody. Jedną z nich, żywą gęś, Mazur wręczył Szwedowi Perowi Enflowi po kilkudziesięciu latach, w roku 1972.

Jak łatwo wywnioskować z powyższego, „Genialni" nie są książką popularnonaukową, która miałaby nam przybliżyć zagadnienia, jakimi zajmowali się lwowscy matematycy. Mariusz Urbanek nie stara się wyjaśnić, jak doszło do tego, że w mieście położonym gdzieś na peryferiach Europy spotkała się grupa geniuszy. Nie przejawia też ambicji, by edukować matematycznych ignorantów, za to snuje opowieść o ludziach, dla których często jedynym wspólnym mianownikiem była nauka. Autor ucieka się przy tym do metody, którą z powodzeniem stosował już w innych swoich biografiach – zbiera anegdoty, świadectwa, cytaty oraz plotki i dyrygując tym chórem, tworzy wielowymiarowe świadectwo życia kilkunastu swoich bohaterów. Urbanek nie wyjaśnia laikom, dlaczego lwowska szkoła matematyczna odegrała tak istotną rolę w dziejach nauki, ale pokazuje, że za odkryciami stoją ludzie z krwi i kości.

Ale choć anegdota goni tu anegdotę, siła „Genialnych" nie tkwi bynajmniej w dowcipie. Wręcz przeciwnie, najważniejszy w tej książce jest nierozerwalny splot biografii uczonych z historią. Jak to w charakterystycznym dla siebie ironicznym tonie określił Steinhaus: „Życie prywatne uczonego, przeplatane tenisem i wiosłowaniem po Wiśle, byłoby nudne, gdyby nie historia powszechna". Mamy zatem w „Genialnych" kawał polskich dziejów najnowszych.

Bo choć wszyscy czterej wymienieni matematycy wojnę przeżyli (w przeciwieństwie do kilku kolegów zamordowanych w lwowskim getcie albo rozstrzelanych przez Niemców na Wzgórzach Wuleckich podczas tzw. kaźni lwowskich profesorów w lipcu 1941 roku), to ich losy potoczyły się zgoła odmiennie.

Dzieje najnowsze

Ulam wyemigrował do USA jeszcze przed wrześniem 1939 roku i pracował przy Projekcie Manhattan, później przy konstrukcji bomby wodorowej, a przy okazji stworzył też pierwszy na świecie komputer do gry w szachy.