Michał Łyszkowski o Zielonym Ładzie: Zrównoważona konsumpcja to nowy azymut w polityce Unii Europejskiej

Kierowana przez Ursulę von der Leyen Komisja Europejska przedstawiła w grudniu 2019 r. Europejski Zielony Ład – strategię przebudowania Unii Europejskiej, aby do 2050 r. uczynić ją obszarem neutralnym pod względem wpływu na klimat, o konkurencyjnym przemyśle. Co istotne, osiągnięcie tych celów ma być połączone z utrzymaniem wysokiego poziomu życia mieszkańców Unii.

Nic nowego

Prowadzenie tak „awangardowej" strategii może wydawać się zupełnie oderwane od rzeczywistości, jednak nie jest niczym nowym – stanowi jedynie kontynuację wcześniejszych projektów. Przypomnijmy, że w 2008 r. Komisja zaproponowała pakiet działań i wniosków dotyczących zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, mających na celu m.in. zwiększenie efektywności środowiskowej produktów w ciągu ich całego cyklu życia, zwiększenie świadomości konsumentów oraz popytu na zrównoważone towary i technologie produkcyjne. Uwzględniając rosnące obawy swych obywateli, dotyczące problemów środowiskowych i zmian klimatu, UE i jej państwa członkowskie podjęły aktywną współpracę przy ustaleniu pakietu globalnych zobowiązań w tym zakresie, a efektem jest Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030, przyjęta jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 2015 r. Przyjęto w niej 17 Celów, których osiągnięcie powinno przyczynić się do poprawy sytuacji w najważniejszych dla światowej społeczności obszarach. Dla rozwoju idei zrównoważonej konsumpcji szczególnie ważny jest 12. Cel Agendy – Zapewnienie wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Jego istotą jest dążenie w skali globalnej m.in. do: zrównoważonego zarządzania i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych, ograniczenia strat żywności na wszystkich etapach jej wytwarzania i konsumpcji, obniżenia ilości wytwarzanych odpadów, promocji zrównoważonej turystyki oraz zapewnienia dostępu do istotnych informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem. Postanowienia zawarte w Agendzie stanowią podstawę udoskonalenia ustawodawstwa dotyczącego ochrony konsumentów, organów egzekwowania prawa i systemów dochodzenia roszczeń, w celu bardziej skutecznej i zrównoważonej ochrony konsumentów, zmniejszenia zanieczyszczenia i wyczerpania zasobów.

Aby osiągnąć uzgodnione w Agendzie cele, UE i jej państwa członkowskie w ciągu ostatnich kilku lat włożyły znaczne wysiłki w poprawę europejskiego prawodawstwa dotyczącego ochrony konsumentów. W 2015 r. Komisja opublikowała plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, w którym podkreślono kluczową rolę podmiotów gospodarczych w przejściu na gospodarkę o obiegu zamkniętym i wspieraniu zrównoważonej konsumpcji. W lipcu 2017 r. Parlament Europejski wydał rezolucję w sprawie dłuższej żywotności produktów. W maju 2018 r. PE wydał rezolucję w sprawie wdrożenia dyrektywy w sprawie ekoprojektu. W marcu 2019 r. KE opublikowała sprawozdanie z planu działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym, w którym zwrócono uwagę, że większość przewidywanych inicjatyw została lub wkrótce będzie osiągnięta. W grudniu 2019 r. KE opublikowała wspomniany na wstępie Europejski Zielony Ład. Już 11 marca 2020 r. przedstawiła nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy. Zapowiedziano w nim liczne przedsięwzięcia ustawodawcze, dotyczące m.in. zrównoważonej polityki produktowej, wzmocnienie pozycji konsumentów w procesie zielonej transformacji, ustanowienie nowego „prawa do naprawy". Podstawowe informacje o tych przedsięwzięciach warto przybliżyć.

Na etapie projektowania

Szacuje się, że ponad 80 proc. późniejszego wpływu produktu na środowisko jest określane już na etapie jego projektowania. Przyszłe wymagania mają zapewnić lepszą wydajność materiałową, trwałość, możliwości naprawy i recyklingu produktów. Postuluje się, aby wymagania stawiane efektywności energetycznej produktów zostały rozszerzone i obejmowały zarówno zużycie energii, jak i możliwość dalszego ich recyklingu.

Inicjatywy legislacyjne sprzyjające zrównoważonej konsumpcji mają dotyczyć również negatywnych praktyk marketingowych, które wprowadzają konsumentów w błąd, jakie są właściwości ekologicznych wybieranych produktów. Nasilona zostanie walka z procedurą „Greenwashing", którą można określić jako praktykę promowania produktu jako przyjaznego dla środowiska, podczas gdy w rzeczywistości nie spełnia on podstawowych wymagań norm środowiskowych. Prawodawstwo UE ma dokładniej uregulować nowe sposoby korzystania z towarów i usług. Rozwiązaniem prowadzącym do gospodarki o obiegu zamkniętym jest szersze wykorzystanie systemów produktowo-usługowych („product service systems" – PSS), czyli przejście od kupowania produktów do ich używania (serwitalizacja). Konsumenci już obecnie coraz częściej korzystają z takich możliwości : od urządzeń gospodarstwa domowego typu „pay-per-use" po wypożyczanie rowerów, a nawet ubrań. Dotychczasowa ochrona konsumentów w odniesieniu do jakości i bezpieczeństwa usług tego rodzaju jest w prawie UE słabo rozwinięta, ponieważ dotychczas tradycyjnie koncentrowano się na sprzedaży, a nie usługach PSS.

Kolejną sferą zainteresowania Komisji jest dostawa i zwrot towarów kupowanych w sieci. Zaobserwowano, że transport (szczególnie ostatni odcinek, do klienta) oraz stosowanie (i nadużywanie) często bezpłatnych zwrotów zwiększa wpływ tego rodzaju zakupów na środowisko. Obecne ustawodawstwo, w połączeniu z polityką bezpłatnych zwrotów, zapewnia silną ochronę konsumentów, ale nie zachęca do ograniczania zwrotów lub podejmowania działań ograniczających wpływ zakupów na środowisko. Planowane zmiany mają pomóc konsumentom uniknąć zakupu niechcianych produktów (np. przez rozpowszechnienie lepszych technologii sortowania i przymierzania), a także wpłynąć na wybór bardziej zrównoważonych opcji dostaw (takie jak wykorzystanie punktów odbioru, dostawa zbiorowa, inteligentne punkty dostawy) i logistykę zwrotów (np. zakup online – zwrot w sklepie).

Choć dłuższa żywotność i możliwość naprawy mogą zmniejszyć ilość zbędnych produktów, to jednak ich produkcja i konsumpcja z natury rzeczy skutkują powstawaniem odpadów. Unijne przepisy o odpadach promują przede wszystkim odzysk surowców, czym przyczyniają się do zapobiegania ich powstawaniu i pośrednio wpływają na wcześniejsze etapy cyklu życia produktu oraz na jego trwałość. Regulacja przepisów dotyczących odpadów ma więc ogromne znaczenie dla zrównoważonej konsumpcji. Aby w większym stopniu ograniczyć ich powstawanie, przygotowywane są nowe zalecenia. Koncentrują się one, po pierwsze, na dopracowaniu hierarchii gospodarki odpadami, aby upewnić się, że jest ona rzeczywiście zgodna z nowym planem działania UE dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym, koncentrującym się na zrównoważonej konsumpcji, naprawach, ponownym użyciu, recyklingu itp. Po drugie, dotyczą dopracowania i zawężenia definicji odpadów, tak aby przepisy były bardziej zgodne z celami gospodarki o obiegu zamkniętym i zrównoważonej konsumpcji. Docelowo produkty pod koniec cyklu ich życia powinny stawać się nie odpadem, lecz zasobem. Po trzecie, ma się rozszerzać i wzmacniać odpowiedzialność producenta.

Unia Europejska, dzięki wdrożeniu reguł zrównoważonej konsumpcji, zamierza osiągnąć dwa pozornie sprzeczne cele: lepiej chronić środowisko, przy okazji wzmacniając pozycję konsumentów. Korzyści te mają zostać osiągnięte przede wszystkim dzięki zapewnieniu dostępu do bardziej wiarygodnych informacji o nabywanych produktach (zarówno jeśli chodzi o ich wpływ na środowisko, jak i koszty eksploatacji, napraw i utylizacji). W efekcie powinna się poprawiać jakość dostarczanych towarów i usług, przedłużać okres ich użytkowania oraz zmniejszać ilość wykorzystanych surowców i energii. Dalekosiężnym skutkiem tych działań będzie odejście od gospodarki linearnej (kup – zużyj – wyrzuć) na rzecz gospodarki cyrkularnej, zakładającej jak najszersze wykorzystanie zużytych produktów.

Już to wdrażamy

Powstaje pytanie, jak Polska ma się odnaleźć w tym nowym modelu gospodarczym. Już obecnie zrównoważona konsumpcja jest oddolnie wdrażana jako model zachowań zarówno biznesowych, jak i konsumenckich. Dla utrwalenia pozytywnych rezultatów tego zjawiska konieczne jest jednak wprowadzenie odpowiednich zmian w prawie. Można wskazać wiele dziedzin, w których interwencja prawodawcy byłaby pożądana, ale za szczególnie ważny obszar wymagający działania należy uznać system opłatowy, szczególnie opłat produktowych i recyklingowych. Ich urealnienie, uwzględniające wpływ poszczególnych produktów na środowisko, czas eksploatacji oraz koszty recyklingu, powinno stanowić bodziec do wielokierunkowej modyfikacji zachowań w łańcuchu producent – dystrybutor – konsument, prowadząc nas w kierunku gospodarki cyrkularnej.

Nie można przy tym pomijać, że tylko adekwatnie ukształtowane opłaty, powiązane z odpowiednimi działaniami edukacyjnymi, pozwolą zmodyfikować zwyczaje zakupowe i zwrócić je w kierunku zrównoważonej konsumpcji. Praktycznym i udanym przykładem działania prawodawcy było wprowadzenie opłaty recyklingowej za tzw. reklamówki. Jej wdrożenie spotkało się ze zrozumieniem społecznym, a proponowane przez sprzedawców wielorazowe torby stały się atrakcyjną alternatywą, która szybko i skutecznie zmieniła zachowania konsumenckie oraz ograniczyła ilość opakowań szczególnie uciążliwych dla środowiska.

Odpowiednia diagnoza, a następnie wdrożenie systemu opłat recyklingowych to przykład działania, które jest tylko niewielkim fragmentem założonej przez Unię strategii rozwoju. Trzeba jednak podkreślić, że wpływy pochodzące z tego rodzaju opłat nie mogą mieć charakteru fiskalnego, lecz powinny być wkładem finansowym obniżającym koszty działania systemu prawidłowej gospodarki opakowaniami i odpadami.