Korporacje nie mogą bezkarnie szkodzić ludziom i planecie!

Parlament Europejski (PE) przeważającą większością głosów – 504 za przyjęciem, 79 przeciwko, przy 112 wstrzymujących się – przyjął 10 marca rezolucję z zaleceniami dla Komisji Europejskiej dotyczącymi należytej staranności i odpowiedzialności przedsiębiorstw (2020/2129(INL)).

Tym samym opowiedział się za silnymi, wiążącymi prawnie regulacjami nakładającymi na firmy obowiązek przeprowadzania procesu należytej staranności w zakresie praw człowieka i ochrony środowiska (mandatory Human Rigths and Environmental Due Diligence) w całym łańcuchu wartości.

Kogo obejmą regulacje

W rezolucji przewidziano także zakaz importu towarów związanych z poważnymi naruszeniami praw człowieka, takimi jak praca przymusowa lub praca dzieci, sankcje za nieprzestrzeganie przepisów oraz zapewniono wsparcie prawne dla ofiar korporacji w krajach trzecich.

Firmy, które nie traktowałyby swojego wpływu na środowisko i prawa człowieka w swoich łańcuchach dostaw wystarczająco poważnie i nie wdrożyły działań pozwalających na określenie ich własnego wpływu na prawa człowieka i środowisko oraz nie usunęłyby zidentyfikowanych nieprawidłowości – musiałyby się liczyć ze zwiększoną odpowiedzialnością cywilną i grzywnami porównywalnymi pod względem wielkości do grzywien obecnie przewidzianych w prawie konkurencji i prawie o ochronie danych osobowych. Aby zapewnić równe warunki dla konkurencji, zgodnie z rekomendacjami Parlamentu, nowe regulacje miałyby obejmować zarówno firmy mające siedzibę na terenie UE, jak i te jedynie prowadzące działalność na jej rynku wewnętrznym.

Należyta staranność, czyli jaka

Warto przypomnieć, że należytą staranność w obszarze praw człowieka należy rozumieć – zgodnie z definicją z Wytycznych ONZ dot. biznesu i praw człowieka z 2011 r., które wprowadziły ją do dyskursu prawnego – jako ciągły proces zarządzania ryzykiem, swoisty instrument zapobiegawczy, mający na celu „zidentyfikowanie możliwego negatywnego wpływu na prawa człowieka, zapobieganie i łagodzenie go, oraz rozliczenie się z tego, w jaki sposób przedsiębiorstwo stara się rozwiązać problem swojego negatywnego wpływu na prawa człowieka" (Wytyczna 15.).

Dlatego należyta staranność w obszarze praw człowieka jest de facto odwrotnością tradycyjnego due diligence realizowanego jednorazowo w związku z konkretną transakcją, by zidentyfikować potencjalne ryzyka dla firmy. W tym wypadku przedmiotem należytej staranności jest nie tyle ryzyko, jakie czynniki/podmioty zewnętrzne generują dla przedsiębiorstwa, lecz to, jakie ryzyko spowodowania negatywnego wpływu na realizację praw człowieka lub zanieczyszczenia środowiska generuje dana firma w ramach codziennej działalności operacyjnej.

Kilka dni przed głosowaniem w PE projekt ustawy o odpowiedzialności firm za naruszenia praw człowieka w łańcuchu dostaw opublikował rząd niemiecki. Chociaż jest ona mniej ambitna, niż dokument zatwierdzony przez PE, docenić należy fakt, że administracja niemiecka spełniła zapowiedź z pierwszego Krajowego Planu Działań dotyczącego biznesu i praw człowieka, że jeśli po pięciu latach minimum 50 proc. firm nie będzie dobrowolnie wdrażać działań z obszaru należytej staranności, wprowadzi regulacje ustawowe w tym zakresie.

Zaś dzień po, 11 marca, projekt ustawy o odpowiedzialnych i zrównoważonych przedsiębiorstwach międzynarodowych złożyła w parlamencie Niderlandów grupa tamtejszych posłów. A to przecież jedynie najnowsze z serii inicjatyw legislacyjnych na poziomie krajowym – wcześniej ustawy nakładające na przedsiębiorstwa (wybrane) obowiązki z zakresu należytej staranności w odniesieniu albo do wszystkich praw, albo do niektórych (np. praca przymusowa i handel ludźmi oraz praca dzieci) przyjęły m.in. Francja, Wielka Brytania i Niderlandy.

Jeśli dodać do tego szereg orzeczeń i decyzji sądowych w sprawach o naruszenie praw człowieka przez korporacje międzynarodowe, które w samym 2021 r. wydały sądy kilku krajów europejskich, mamy już pewność, że na naszych oczach zmienia się pewien paradygmat – odpowiedzialność firm za przeprowadzenie due diligence dotyczącego praw człowieka przekształca się w obowiązek prawny wynikający z prawa UE, a pytanie o cel korporacji przestaje być zadawane jedynie w gronie organizacji pozarządowych.

Są drogowskazy

Dla wielu firm działających w Polsce inicjatywa PE i rozwój ustawodawstwa innych krajów może być zaskoczeniem i mogą nie czuć się przygotowane na nadchodzące zmiany prawne. Mamy dla nich jednak dobre wiadomości. Od 2011 r., gdy przyjęto Wytyczne ONZ, powstały nie tylko bardziej szczegółowe i operacyjne standardy, jak Wytyczne OECD dotyczące należytej staranności, ale i szereg konkretnych narzędzi z nimi spójnych.

Na polskim gruncie warto wskazać na zbiór narzędzi „Praca przymusowa. Poradnik: jak ją rozpoznać i jej przeciwdziałać" opublikowany przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, w którego opracowaniu uczestniczyli także przedstawiciele biznesu, a którego układ opiera się właśnie na cyklu należytej staranności. Szczególnie wart uwagi jest pakiet narzędzi wypracowanych w ramach projektu Valuing Respect Project (VRP) przez Shift przy wsparciu partnerów i interesariuszy z wszystkich grup.

Narzędzia takie jak Business Model Red Flags (wykaz wskaźników dotyczących zagrożeń dla praw człowieka, które są integralną częścią określonych modeli biznesowych i mają na celu ułatwić liderom biznesowym, zarządom i inwestorom, identyfikację tych zagrożeń i ocenę, czy firma im przeciwdziała) czy Leadership & Governance Indicators (wskaźniki przywództwa i governance pomagające zdiagnozować, na ile kultura wewnętrzna firmy jest osadzona w szacunku do człowieka i poszanowaniu dla jego praw) są pomocne w zdiagnozowaniu sytuacji wyjściowej, zmapowaniu obszarów negatywnego wpływu – bez której to oceny niemożliwym będzie wdrożenie efektywnego procesu należytej staranności. Stanowią też świetne uzupełnienie znanych od dawna narzędzi typu Human Rights Impact Assessment.

Z kolei narzędzia z drugiej grupy mają za zadanie pomóc zminimalizować lub zapobiec materializacji zdiagnozowanych ryzyk. Jak „Impact and Indicator Tool", które pomaga wypracować najlepszy sposób na rozwiązanie problemu i wypracować wskaźniki pozwalające zmierzyć efektywność działań podejmowanych w tym celu, czy „Quality of Relationships Tool", istotne dla firm, którym zależy na rzeczywistych relacjach i zaangażowaniu interesariuszy. Ich dopełnieniem są też wykorzystywane od 2015 r. przez wiele korporacji międzynarodowych Ramy Sprawozdawczości zgodnej z Wytycznymi ONZ, wspierające raportowanie w tym obszarze.

Choć o tym, jaki kształt przybiorą nowe regulacje w UE, dowiemy się w czerwcu – gdy projekt dyrektywy przedstawi Komisja Europejska, a na ich finalny kształt wpłyną też negocjacje z udziałem państw członkowskich – warto ze wspomnianych narzędzi zacząć korzystać już teraz, by nie zostać w tyle. Coraz więcej bowiem inwestorów i firm międzynarodowych uzależnia nawiązanie relacji biznesowych od posiadania odpowiednich procedur należytej staranności, co wpływa oczywiście na poziom konkurencyjności, i możliwości rozwojowych firm.

Nadzorcza rola państw

Natomiast czas, jaki pozostał do przedłożenia propozycji Komisji Europejskiej warto wykorzystać na zastanowienie się, w jaki sposób uregulować kwestie odpowiedzialności firm za naruszenia praw człowieka, jeśli do nich dojdzie pomimo wdrożonego procesu należytej staranności oraz na zapewnienie większej spójności pomiędzy nową dyrektywą, a innymi procesami legislacyjnymi prowadzonymi w Unii (na przykład reformą raportowania niefinansowego).

To także dobry czas na zadanie pytań o to, w jaki sposób państwa, na których przecież będzie ciążyć implementacja nowych regulacji, sprostają obowiązkowi wyegzekwowania od firm zachowania zgodnego z nowymi przepisami. Na co powinny zwrócić uwagę ich służby, by ocenić, czy mają do czynienia z rzetelnym i skutecznym działaniem przynoszącym realne zmiany w poziomie poszanowania praw człowieka, czy jedynie ze świetnie napisanymi politykami i procedurami pozostającymi jednak jedynie na papierze.