Radosław Romaniuk. Inne życie Jarosława Iwaszkiewicza

Cztery tygodnie po narodzinach Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (w grudniu 1948 r. – red.) odbył się w Szczecinie zjazd literatów. Jego termin został zresztą opóźniony, by obrady przeprowadzić w nowej sytuacji politycznej. Nazajutrz po zjednoczeniu utworzono w Związku tzw. podstawową komórkę partyjną, zrzeszającą twórców należących do PZPR. Od tego momentu gremium to przejęło wiele funkcji decyzyjnych dawnego Zarządu Głównego. Toteż przygotowania do zjazdu odbywały się tym razem w partyjnych gabinetach. Iwaszkiewicz, mimo pełnienia funkcji prezesa Związku, jako bezpartyjny był z nich wykluczony. W Komitecie Centralnym dyskutowano zjazdowe przemówienia, odbierano sugestie nadzorującego pion ideologiczny Jakuba Bermana. „To podczas takich spotkań – pisze Marek Radziwon – ustalano nie tylko ogólne plany działań ideologicznych, ale i konkrety, które powinny były poczekać do zjazdu: projekty reorganizacji ZZLP, sytuację w związku, a nawet skład przyszłego zarządu".

Kontekstem obrad był Rok Mickiewiczowski i przypadająca w drugim ich dniu 25. rocznica śmierci Lenina, która nadała zjazdowi osobliwy klimat połączenia sztuki i politycznego programu. Grunt ideologiczny przygotowywały zresztą pisma literackie, publikując m.in. teoretyczny tekst Stefana Żółkiewskiego o „Matce" Gorkiego jako klasycznym dziele realizmu socjalistycznego czy Andrieju Żdanowie jako teoretyku socrealizmu pióra Leona Gomolickiego. Termin „realizm socjalistyczny" i jego skrócona wersja: „socrealizm" stawał się synonimem słusznej politycznie, postępowej, humanistycznej i potrzebnej społecznie literatury. W odróżnieniu od zjawisk spod znaku innych, zdegenerowanych „izmów" (estetyzmu, psychologizmu, katastrofizmu, nihilizmu), które miały w polskiej literaturze ostatecznie zniknąć wraz ze schyłkiem systemu kapitalistycznego.

W swym szczecińskim przemówieniu Leon Kruczkowski uczcił rocznicę śmierci Lenina stwierdzeniem, że zgromadzeni nie byliby pisarzami, gdyby nie urzekała ich potężna postać wodza rewolucji. Definicja ta została przyjęta pełnym niepokoju milczeniem. „Żaden z poprzednich zjazdów – mówił – [...] nie obradował w chwili tak stosownej i tak właściwej do zamykania starych i otwierania nowych rachunków naszego pisarskiego sumienia". Był to przede wszystkim apel do sumień pisarzy bezpartyjnych i neutralnych politycznie. Nie łudzono się: takich była większość. „Władze były przekonane, że mimo pozytywnego stosunku do państwa zakres uprzedzeń pisarzy był większy niż innych warstw społecznych" – pisał po latach ówczesny minister kultury Włodzimierz Sokorski. O tym, że neutralność nie jest możliwa, przypominano już wcześniej wiele razy, w poetyce pogróżki lub filozoficznego stwierdzenia, bo w sytuacji dyktatu ideologii każda postawa niezwiązana z zaangażowaniem jest opowiedzeniem się przeciw. W Szczecinie do pisarzy przemawiano już w formie nakazu. „Twórczość ma wyrażać (aprobatywny) stosunek do rzeczywistości" – mówił we wstępnym przemówieniu szczecińskiego zjazdu przywoływany minister kultury i były oficer polityczny spod Lenino. I w późniejszych wspomnieniach dodawał: „Rządzący w tej chwili stawiali sprawę jasno – nie jest to rewolucja intelektualistów, lecz klasy robotniczej, i w pewnym momencie należy wybrać". I moment ten właśnie nadszedł. Wśród literatów kursować zaczęły opinie, że nie pozostaje nic innego, jak w milczeniu czekać i obserwować kolejność aresztowań osób, które nie zrealizują tez Żółkiewskiego i Kruczkowskiego.

Jak pisać nie należy

Cenzura polityczna, która po latach wojny wydawała się oczywistym elementem życia społecznego, zyskała w tym momencie osobliwą rolę. Oczywiście jak zawsze tępiła nieprawomyślne wątki, choć więcej pozostawiając własnemu cenzorowi twórcy, autocenzurze. Nade wszystko zaczęła jednak weryfikować, czego w utworze nie ma. Wypracowano bowiem zespół motywów, które kształtowały pożądane społecznie dzieło literackie, i rzeczą twórcy była jak najskrupulatniejsza realizacja założeń tej poetyki. Przed tymi, którzy potrafili okazać najwięcej gorliwości i talentu, otwarto na oścież łamy prasy, wydawnictwa, system stypendiów i nagród, wszystkie formy istnienia na scenie literackiej.

Obszerne fragmenty referatu teoretycznego Stefana Żółkiewskiego dotyczyły krytyki estetyzmu. Mówca przeprowadził ją na przykładzie wojennych nowel Iwaszkiewicza. Trzeba jednak przyznać, że redaktor „Kuźnicy" traktował prezesa wyrozumiale, stwierdzając, że utwory tomu „Nowa miłość" są „opatrzone datami przeszłości", tak więc powstały, zanim pisarz mógł uświadomić sobie ich formalno-ideologiczne braki. Ukazywanie wyjątkowych sytuacji psychologicznych (nie zaś typowych procesów myślowych), konflikty pojmowane abstrakcyjnie (nie interpretowane w kontekście walki klas i zmian społecznych), poszukiwanie piękności, „wiecznej treści" (zamiast ukazywania prawdy oświetlającej czytelnikom świat) – na przykładzie prozy Iwaszkiewicza wskazywał Żółkiewski, jak pisać nie należy i nie będzie można. Wprawdzie stwierdzał elegancko, że mankamenty te dotyczą epigonów pisarza („z racji jego artystycznego autorytetu"), ale autor „Matki Joanny od Aniołów" w sytuacji estetycznej dyskusji zjazdowej po raz kolejny mógł poczuć się niezręcznie, będąc dyżurnym antyprzykładem, ostrzeżeniem dla młodych i starszych, i przy okazji sam odbierając kolejne ostrzeżenie. Był to również sygnał dla czytelników i wkrótce już partyjny redaktor Eligiusz Lasota stwierdzi, że jeśli potencjalnemu czytelnikowi coś się w utworach Iwaszkiewicza podoba, oznacza, że piastuje on w sobie resztki światopoglądu burżuazyjnego.

Wystąpienie Żółkiewskiego zmierzało do konkluzji, że wartość literatury od tej pory należy mierzyć, odpowiadając na pytanie, co zdziałała ona dla budowy socjalizmu. „Naszym kryterium oceny, naszą normą estetyczną jest realizm socjalistyczny" – stwierdzał.

Niezbyt szczęśliwie wyglądała też rola pisarza jako ustępującego prezesa. Sokorski wspominał „niewesołe sprawozdanie", z którego wynikało, że „ani statut związku nie był zatwierdzony, ani remont w siedzibie Zarządu Głównego nie został zakończony, ani nie funkcjonuje fundusz Kultury, natomiast skromne dotacje nie mogły wystarczyć na proste potrzeby". Sytuację ratował nieco fakt otwarcia domu pracy twórczej w Oborach i adaptowanie kolejnego – willi Halama w Zakopanem. Rządzącym zależało, by sprawić wrażenie, że czas prezesury autora „Nowej miłości" (rzeczywiście obarczonego w 1948 roku ponad miarę) był dla Związku stracony. Wybory na fotel prezesa wygrał zaledwie jednym głosem Leon Kruczkowski, co również zapowiadało nowy etap, w jaki wchodzą krajowi literaci. Jarosław Iwaszkiewicz został obrany wiceprezesem, a skład Zarządu Głównego niemal w całości legitymował się partyjnym członkostwem. Sekretarz generalny Związku, Jerzy Putrament, dysponował ponadto, co skwapliwie podkreślał po latach, telefonem z możliwością bezpośredniego połączenia z członkami Komitetu Centralnego i rządu – notes w żółtej okładce z cennymi numerami był najpilniej chronionym „dokumentem związkowym". Obecność w zarządzie Juliana Tuwima i Ewy Szelburg-Zarembiny pełniła, podobnie jak funkcja Iwaszkiewicza, rolę czysto dekoracyjną. Nie było wątpliwości, że ich czas minął. „Epoka bezpartyjnych działaczy dobiegła końca" – wspominał ten moment przywoływany Sokorski. „Na tym polegało rozczarowanie sali, mimo że Leon cieszył się powszechnym szacunkiem. Kruczkowskiemu gratulowano, Iwaszkiewiczowi ściskano ręce".

Za prezydialnym stołem

Szczeciński zjazd był dla Iwaszkiewicza osobiście przykry z jeszcze jednego powodu. Przekonał go, że w oficjalnym życiu literackim zajmie co prawda miejsce za prezydialnym stołem, lecz nie będzie pisarzem wydawanym ani czytanym. U zmierzchu epoki, która właśnie się rozpoczynała, pozwolił sobie na dość odważny i ironiczny komentarz dotyczący swych ówczesnych przemyśleń. Jeśli nawet przytoczona dyskusja nie miała w rzeczywistości miejsca, pisarzowi udało się zbudować boleśnie prawdziwą metaforę własnej sytuacji. „Na tym Zjeździe Literatów, na którym przekazywałem przewodnictwo naszego związku w inne ręce [...] – pisał – jeden z czeskich kolegów zapytał mnie, ile mam lat. A gdy usłyszał odpowiedź, powiedział: «No, więc czego pan chce? Takich jak pan u nas ubiera się w czarne ubranie i sadza za prezydialnym stołem – ale się ich ani nie drukuje, ani nie czyta». Najwięcej mnie zmartwiło w tym wypadku to, że nie miałem wtedy jeszcze czarnego ubrania" – komentuje Iwaszkiewicz. „Pospiesznie tedy przerobiłem przedwojenny smoking i wszystko szło jak z płatka. Siadałem od tego czasu za niejednym prezydialnym stołem, tylko że to ubranie zrobione ze smokinga było trochę za ciasne. Nie mieściłem się w nim". Dodajmy na marginesie, że nie była to tylko metafora i pisarz rzeczywiście występował w ciemnym wizytowym garniturze zrobionym z przedwojennego smokinga. A gdy nieco później odmienił się styl reprezentacji polskiej kultury i w 1961 roku zaproszono Iwaszkiewicza na festiwal filmowy w Cannes, gdzie nagrodą specjalną jury wyróżniono ekranizację „Matki Joanny od Aniołów", pisarz zastanawiał się, czy nie przerobić garnituru z powrotem na smoking.

W publicznych wypowiedziach były prezes starał się marginalizować znaczenie szczecińskiego zjazdu, nazywając go „zjazdem na wskroś roboczym", miejscem „poważnej wymiany myśli, która przekonała pisarzy polskich o konieczności jak najszerszego powiązania literatury z pracą, osiągnięciami i troskami mas ludowych w Polsce". Pewne jest jednak, że doktrynerskie szczecińskie referaty, określane eufemistycznie „wymianą myśli", otworzyły nowy etap powojennej polskiej literatury. Przeszła więc i ona „na wyższy szczebel organizacji klasowej", inne, wyższe wymagania stawiano jej twórcom. „Związek i opinie jego członków – pisze Marek Radziwon – traktowano od teraz nie jako wyłączną kwestię literatów, ale jako ważny obszar życia społecznego w ogóle. Z nazwy organizacji zniknęło słowo «zawodowy», jakby dla podkreślenia, że nie o wąską korporację zawodową tu chodzi, ale o nową, energiczną organizację zaangażowaną politycznie". Ze związku o charakterze profesjonalnym poszczeciński ZLP stał się, jak pisał Paweł Hertz, „instytucją wychowawczo-zebraniową, kontrolującą wierność zasadzie realizmu socjalistycznego na nieustannych zebraniach sekcyjnych". Stworzono w nim bowiem, w gruncie rzeczy właśnie do celów „formacyjnych", sekcje poezji, prozy, dramatu i przekładów, składając na pisarzy obowiązek zapisania się do jednej z nich i uczestnictwa w zebraniach odpowiedniej sekcji. Iwaszkiewicz wybrał sekcję poezji.

Świadom fasadowego charakteru swej związkowej funkcji, postanowił uczestniczyć w pracach ZLP w minimalnym koniecznym wymiarze. „Nieregularnie pojawiał się na posiedzeniach nowego zarządu głównego, które odbywały się zwykle co kilka tygodni. W roku 1949 zwoływano je osiemnaście razy, Iwaszkiewicz był zaledwie na sześciu, z tego w pierwszym półroczu tylko na dwóch – w połowie marca i w połowie czerwca!". Oczywiście tłumaczyła go zwykle inna działalność społeczna, choć nie sposób oprzeć się wrażeniu, że po szczecińskim zjeździe pisarz robił wiele, aby jak najdłużej przebywać za granicą, a przynajmniej poza aurą Warszawy. W lutym brał udział w Pierwszym Światowym Kongresie Pokojowym w Paryżu. W kwietniu wyjechał na Sycylię. W maju odwiedził Rzym, Brukselę i Paryż. Latem pracował w Sandomierzu, we wrześniu zaś uczestniczył z żoną w Kongresie Pen Clubu w Wenecji, skąd Iwaszkiewiczowie pojechali do Paryża, spędzając za granicą prawie miesiąc.

Upokorzenie mistrzów

W życiu Iwaszkiewicza-literata otworzył się nowy etap. Dała mu początek likwidacja „Nowin Literackich". Ostatni numer pisma ukazał się 26 grudnia 1948 roku, pięć dni po zakończeniu zjazdu powołującego do życia PZPR. Tytuł po 672 numerach zniknął z dnia na dzień, bez zawiadomienia czytelników czy możliwości pożegnania z nimi. Nieco bardziej zideologizowana publicystyka ostatnich numerów mogła sugerować, że coś się wokół tygodnika dzieje. Fakt, że pismo nie skorzystało z szansy walki (bądź że takiej szansy nie było), sprawił, że „Nowiny Literackie" żegnały się mimo wszystko w dobrym stylu – przekładami Czesława Miłosza pieśni negro spirituals, esejami Stefana Żółkiewskiego i Louisa Aragona oraz artykułem Zygmunta Mycielskiego o Bachu, Haydnie i Schubercie.